بررسی تحلیلی نظریه «خودی وبیخودی»در تفکر فلسفی اقبال لاهوری

محمداقبال لاهوری مصلح اجتماعی، شاعر و یکی از برجسته ترین متفکران مسلمان قرن بیستم است. در این دوره ی ضعف و رکود ملل مشرق زمین و به ویژه مسلمانان، نوشته ها ی فلسفی و آثار منظوم او نقش بسزایی در تجدید حیات و تقویت روحیه ی ایشان داشته است. بدین منظور وی به طرح فلسفه ی خودی و بیخودی پرداخت که موضوع محوری اندیشه ی او در سراسر آثارش به ویژه مثنوی های اسرار خودی و رموز بیخودی را تشکیل می دهد. از دیدگاه او عقب ماندگی ملل مسلمان در همه ی ابعاد علمی و فرهنگی و سیاسی و اقتصادی معلول از دست رفتن هویت خودی و از دست رفتن ارزش های دینی و اخلاقی اسلام است. بر خلاف مکاتب فلسفی هند و صوفیه ی وحدت وجودی، ایده آل اقبال برای فرد و جامعه اثبات و تحکیم خودی است نه نفی و انکار آن، و می کوشد بنیان فلسفی محکمی برای دیدگاه خود در این زمینه بیابد. خودی که معادل همان ego در فلسفه ی اواخر قرن نوزدهم می باشد، عبارت از درک شخصیت و خودنگری و خوداندیشی و بازگشت به خویشتن است که یک نهضت عمیق خودشناسی و خودسازی را می-طلبد. خودی امری واقعی، کلی و ذومراتب و مرکز و اساس حیات بشری است. خودی همچنانکه قابلیت رشد و کمال را دارد، می تواند در معرض زوال و تباهی نیز قرار گیرد. از این رو شناخت عوامل تقویت کننده و تعالی بخش و عوامل تضعیف کننده ی آن امری بسیار ضروری است. کامل ترین خودی آنست که به خود غایی(خداوند) نزدیک ترین باشد. از آنجا که رشد و کمال خودی جز در سایه ی ارتباط با دیگر خودی ها میسر نمی گردد، لازم است فرد پس از خودیابی در جمع به بیخودی برسد. بیخودی در اینجا به معنای یکی شدن فرد با جامعه و خود را در جمع و جمع را در خود دیدن است. از آنجا که جامعه نیز به مثابه ی یک خودی است، جنبه های فردی و اجتماعی توأمان مورد تأکید است. بیخودی اقبال مبتنی بر دو اصل توحید و رسالت محمدی است که توحید اساس وحدت جامعه و رسالت مبنای نظریه ی آزادی و برابری است و غایت آن تحقق مقام نیابت الهی انسان می باشد. خودی و بیخودی آغاز و انجام مسیر رشد و تعالی است و تمامی ابعاد حیات را در بردارد. هرچند عناصر اصلی فکر اقبال از جهاتی شبیه به نظرات برخی اندیشمندان غربی است؛ اما بیش از همه متأثر از تعالیم قرآنی و دینی و آرای حکمای بزرگ مسلمان به ویژه مولوی بوده و در نهایت حاصل دریافت-های خود او از مسایل فکری و اجتماعی و تأملاتش در اوضاع شرق و غرب بوده است. به عبارت دیگر نبوغ ذاتی و گرایش های عرفانی که میراث خانوادگی اوست همراه با آشنایی عمیق با فرهنگ و معارف دینی و قرآنی و همچنین مطالعات گسترده اش در فلسفه و عرفان اسلامی از یک سو و فلسفه ی مغرب زمین از سوی دیگر او را در این مهم یاری نموده اند.