زیست شناسی زنبورblastophaga psenes l. (agaonidae) زنبور گرده افشان انجیر (ficus carica l.) و تغییرات جمعیت زنبورکلپتوپارازیت آن l. (torymidae) philotrypesis caricae و نماتد های همراه در باغ های انجیر استهبان

انجیر از میوه های مورد توجه در ادیان، فرهنگ ها و ملل مختلف در طول تاریخ بوده است. از نظر کشاورزی نیز تولید میوه های انجیر که در تغذیه انسان نقش مهمی داشته است، همواره مورد توجه بوده است. ایران از مهم ترین کشورهای تولید کننده انجیر در دنیا بوده و استان فارس و شهرستان استهبان از مهم ترین قطب های تولید این میوه در ایران می باشند. یکی از پدیده های جالب در این گیاه موضوع گرده افشانی آن است. گرده افشانی و تولید میوه در درخت انجیر خوراکی ficus carica l وابستگی زیادی به زنبور گرده افشان blastophaga psenes دارد. باغداران انجیر در بسیاری از کشورهای تولید کننده از زمان های بسیار دور میوه های انجیر وحشی یا بر(caprifig) حاوی این زنبورها را از مناطق دیگر تهیه و با قرار دادن آن ها در قوطی و آویزان کردن آن ها در بین شاخه های درختان انجیر خوراکی، عمل گرده افشانی را به آسانی انجام می دادند. بر زنبور هنگام خروج از میوه های انجیر وحشی آغشته به دانه های گرده بوده و در تلاش برای داخل شدن به میوه ی انجیر خوراکی، عمل گرده افشانی را انجام داده و پس از آن میوه انجیر (خوراکی) تشکیل می گردد. در این پژوهش، در محصول بهاره انجیر بر طی اسفند ماه سال91 تا خرداد ماه سال 92 به محض پذیرا شدن (receptive) سیکونیوم ها، با نصب توری بر روی شاخه های دارای میوه و وارد نمودن بر زنبور ماده مراحل مختلف رشدی این زنبور بررسی شد. نتایج نشان داد که این زنبور در منطقه استهبان سه نسل در سال دارد. لازم به ذکر است که میوه های بر انجیر دارای سه نوع میوه بهاره، تابستانه (پاییزه) و زمستانه می باشند که فقط میوه بهاره ارزش تجاری داشته و سایر میوه ها جهت ادامه نسل بر زنبور اهمیت دارند. چون میانگین درجه حرارت فصل تابستان بیشتر از بهار و بهار بیشتر از زمستان می باشد، لذا طول دوره نسل این زنبور در میوه تابستانه از بقیه کمتر بود. تخم ها در میوه بهاره در طی دو هفته تفریخ شده و طول مدت لاروی طولانی و به طور متوسط 2 تا 3 هفته، ولی طول مدت شفیرگی کوتاه، به طور متوسط4 تا 5 روز بود. میانگین تعداد تخم این زنبور نیز تابع فصول فعالیت زنبور بوده به طوری که تعداد تخم در نسل بهاره بیشتر از تابستانه و زمستانه بود. حشره کامل بر زنبور در فصل بهار پس از خروج از انجیر بر بهاره، یا وارد انجیر خوراکی شده و عمل گرده افشانی را انجام می دهد و یا وارد انجیر بر تابستانه شده و بدین ترتیب ادامه نسل زنبور را فراهم می کند. در این مطالعه تخم، لارو، شفیره و حشرات کامل نر و ماده در مراحل مختلف چرخه زندگی بررسی گردید و از هر مرحله رشدی این زنبور و سیکونیوم انجیر عکس گرفته شد. تخم ها به رنگ سفید براق و حالت ژله ای مانند، لارو سن اول نیمه شفاف، نسبتاً سفید و بدون مو ولی داخل آن روشن و براق و بدن از یک سر بزرگ تشکیل شده که دارای 13 بند بود و بندها کاملاً از هم مجزا بودند. لارو بالغ بدنش خمیده و چشم ها در آن دیده می شد، پهنای بدن بیشتر از بلندی آن بود و تقریباً تمام فضای تخمدان را اشغال کرده بود. بدن شفیره به سختی روی هم فشرده شده، به طوری که قسمت انتهایی بدن آن تقریباً نزدیک به سر بود. شاخک ها کمی به سمت عقب متمایل شده، به صورتی که در مجاورت چشم ها قرار گرفته است. بر زنبور ماده سیاه رنگ، بالدار، به طول 2 میلی متر با شاخک نخی شکل 11 بندی ولی زنبور های نر کوچکتر از زنبور های ماده بوده به رنگ قهوه ای روشن، بدن خمیده، بدون بال، کور، دارای شکم طویل و یک جفت پای کننده در جلو و اندازه بدن 5/1 میلی متر بود. هم چنین تغییرات جمعیت بر زنبور در فصول بهار، تابستان و زمستان بررسی شد و مشخص شد که تعداد بر زنبور در فصول تابستان و زمستان به مراتب کمتر از فصل بهار بود. لازم به ذکر است که تغییرات جمعیت زنبور p. caricae نیز در هر یک از سه محصول بر انجیر بررسی شد و نتایج نشان داد که علیرغم پارازیت بودن زنبور p. caricae، درصد پارازیته کردن این زنبور بسیار ناچیز و در حدود 1 درصد بود. از آنجا که تعدادی نماتد با زنبور گرده افشان انجیر (بر زنبور) مرتبط هستند، هم زمان با نمونه برداری به منظور زیست شناسی زنبور، وجود نماتد ها در سه محصول بر انجیر مورد بررسی قرار گرفت. پس از استخراج نماتد، تهیه اسلاید و بررسی مشخصات و رسم تصاویر، گونه جدا شده با گونه های دیگر مورد مقایسه قرار گرفت. بر اساس مشخصات ظاهری و اندازه اندام های مختلف، گونه جدا شده به عنوان نماتد schistonchus caprifici شناسایی شد. در این مطالعه، این گونه برای اولین بار از ایران توصیف می گردد. هم چنین در این مطالعه میزان فراوانی این نماتد در هر یک از برهای بهاره، تابستانه (پاییزه) و زمستانه تعیین گردید.