از خود آیینی کانتی تا خود آفرینی فوکویی

با توجه به کلیه ی آثار فوکو می توان سه حوزه ی تحلیلی را در آثار او مشاهده کرد؛ دیرینه شناسی (تحلیل نظام های دانش)، تبارشناسی (تحلیل وجوه قدرت) و نهایتاً اخلاق یا رابطه با خویشتن. فوکو در دوره ی نخست فعالیت اش؛ و به طور خاص در دو اثر دیرینه شناسی و نظم اشیاء به تحلیل ظهور انسان در مقام سوژه و ابژه ی دانش می پردازد.از این رو دغدغه ی فوکوی نخستین را می توان چگونگی «تولد سوژه» و روش دیرینه شناسی و ساختارگرایی را ابزار وی برای به پرسش کشیدن سوژه ی مدرن دانست. این سوژه ی خودآیین که با دکارت آغاز و در کانت به اوج خود می رسد، در کنار دیگر مضامین محوری روشنگری (به عقیده ی وی) همگی نتیجه ی اَشکال جدید قدرت و صورت بندی های گفتمانی هستند. این دیدگاه سبب می شود که فوکوی نخستین در موضع ضدیت و مخالفت جدی با کانت ، روشنگری و سوبژکتیویسم قرار گیرد. فوکو در دوره ی دوم فعالیت فکری خود در صدد است با روش تبارشناسی به عرضه ی جایگاه واقعی این سوژه ی خودآیین بپردازد و نشان دهد، این سوژه ای که ما را به آزادی اش فرا می خواند خود معلول انقیاد است. سوژه ایی که به عقیده ی وی از طریق سازمان ها، نیرو ها، انرژی ها و… ساخته می شود. وی همچنین به تحلیل ساختار های دانش- قدرت که تعیین کننده ی وضع موجودند و نشان می دهندکه چگونه سوژه در روابط پیچیده قدرت و دانش به ابژه تبدیل می شود می پردازد. این سوژه که منفعلانه و ناآگاهانه تحت سلطه ی محدودیت های حاصل از رابطه ی قدرت و دانش قرار دارد، صرف انکار و یا مقاومت در برابر فرایند سوژه شدن، هیچ چیزی را پیش نمی برد، بلکه باید بتواند وارد قلمرویی شود که اَشکال تازه ای از سوژه شدن را فراهم آورد. ازاین رو فوکوی متأخر با رجوع به کانت و خوانش تجدید نظرطلبانه از رساله ی روشنگری وی در آثار خود معتقد است که کانت با طرح پرسش از اکنون و زمان حال در پی شناخت امروز خود بوده است و با این کار، راه را برای درک و شناخت میان دانش و قدرت گشوده است. این بازگشت، دیدگاه های انتقادی پیشین او از کانت را تعدیل می کند و راه به سوی اخلاقیات یونان می برد؛ اخلاقیاتی که در پی ارائه ی شیوه ای برای پرورش خلاقیت افراد به گونه ای است که آنها را ابتدا با اکنونِ خویش و سپس با خویشتنِ خویش مواجه کند. به وسیله ی این اخلاق مستقل از نظام قدرت اجتماعی- سیاسی، فرد می تواند به گونه ای دیگر بیاندیشید و زندگی خود را دگرگون کند و در یک کلام خود را بیافریند.