اندازه گیری کارایی و بهره وری زیست محیطی کل عوامل تولید در بخش کشاورزی ایران: با رویکرد تعادل مواد

چکیده در سال¬های اخیر به منظور افزایش تولید در بخش کشاورزی مصرف نهاده¬های کشاورزی به ویژه کودهای شیمیایی در ایران افزایش چشمگیری داشته است. با این وجود کاربرد نادرست آن منشا آلودگی منابع طبیعی از جمله منابع آب¬های سطحی، زیرزمینی و خاک شده است. در این پژوهش به این سوالات پاسخ داده می شود که تا چه اندازه می توان با افزایش کارایی فنی و همچنین استفاده از ترکیب بهینه نهاده های حاوی نیتروژن، آلودگی نیتروژن را در بخش کشاورزی بدون کاهش در تولید کاهش داد؟ تا چه اندازه می¬توان شاخص بهره وری متداول را به عنوان شاخصی از توسعه پایدار در این بخش مورد استفاده قرار داد؟ به منظور پاسخگویی به این سوالات ابتدا پتانسیل آلودگی آب، خاک و هوا ناشی از مازاد نیتروژن در بخش کشاورزی کشوردر طول سال¬های 89-1379 بررسی شد. سپس با استفاده از الگوی تعادل مواد کارایی فتی، کارایی تخصیص نیتروژن و کارایی اقتصادی محاسبه شد. سپس در چارچوب این الگو و با استفاده از شاخص مالم¬کوئیست بهره¬وری متداول و زیست¬محیطی محاسبه و با یکدیگر مقایسه شد. نتایج نشان داد که در این دوره میانگین سالانه مازاد نیتروژن در کشور 9920 تن بوده است. همچنین میانگین سالانه کارایی فنی، کارایی تخصیصی نیتروژن و کارایی نیتروژن در کشور به ترتیب برابر با 2/73، 2/62 و 5/45 درصد بوده است. به عبارت دیگر بر اساس معیار کارایی نیتروژن می¬توان با کاهش مصرف کودهای شیمیایی و آلی و همچنین تغییر ترکیب مصرف آن¬ها، میزان آلودگی نیتروژن وارده به محیط¬زیست را در کشور 5/54 درصد کاهش داد. به طور متوسط در کشور میزان تغییر بهره¬وری متداول، تغییر کارایی فنی و تغییر تکنولوژی به ترتیب برابر با 05/1، 01/1 و 03/1 می¬باشد، در حالی¬که تغییر بهره¬وری زیست¬محیطی برای میانگین کشور 94/0 بوده است. نتایج آزمون t نشان داد اختلاف بین بهره وری متداول و زیست محیطی از لحاظ آماری معنی دار بوده است. واژگان کلیدی: اصل تعادل مواد، بهره¬وری زیست¬محیطی، شاخص مالم¬کوئیست، کارایی، آلودگی نیتروژن