مطالعه موتیف مار در تمدن جیرفت جیرفت (هلیل رود) با رویکرد نشانه-اسطوره شناسی

تمدن جیرفت کهنترین تمدن شرق باستان، بدلیل موقعیت جغرافیایی استراتژیک و قرارگیری آن در مسیر ارتباطی فرهنگ ها و تمدن های بزرگ شرق باستان، در اوایل هزاره سوم پیش از میلاد، به یک حوزه فرهنگی مهم و غنی در زمینه تولیدات صنعتی و کشاورزی و فعالیت های هنری در منطقه تبدیل شده بود و بخش مهمی از نیاز های صنعتی معابد و کاخ های سلطنتی شرق باستان را به شکل کالای تولید شده صادراتی یا مواد خام اولیه تامین می کرده است. اما کاوش های باستان شناختی و مطالعات همه جانبه پیرامون این منطقه هنوز در آغاز راه است. بی گمان آشنایی با دستاوردهای فرهنگ و تمدن جیرفت (که در متون سومری با نام «اَرَتَه/ارتا» از آن یاد شده است) می تواند چشم جهانیان را از بین النهرین به سوی این منطقه بازگرداند و بار دیگر نقش مردمان سرزمین های ایرانی را در پیشرفت دانش و فرهنگ بشری بازگو کند. بسیاری از آثار نویافته های حوزه هلیل رود به آثار سنگی خاکستری از جنس کلریت که به سنگ صابون معروف اند، مربوط می شود که حاوی نقشمایه های تزئینی گوناگون هندسی، جانوری و گیاهی و از نظر هنری دارای سبک های مختلفی می باشند و به حدود نیمه اول هزاره سوم ق.م تعلق دارند. این نقشمایه ها که به نظر می رسد مفهوم نمادین دارند، برای روشن ساختن معنا و مفهوم خود ، تصویر یک شکل رمز آلود را به وجود آورده اند. یکی از این نقشمایه های نمادین، نقش مار است که در صحنه های مختلفی بر روی ظرف سنگی این منطقه یافت شده است. با توجه به عظمت و موقعیت خاص این تمدن باستانی سعی خواهد شد که موتیف مار در سنگ نگاره های گوناگون کشف شده از این تمدن را که با هم معنای مشترکی دارند را مورد بررسی قراردهیم و با روش نشانه – اسطوره سنجی دلالتهای پنهان نقش مار را در این تمدن شناسایی نماییم، تا از این طریق در حد امکان به تحلیل عقاید و باورهای هنرمندان و خالقان این آثار بپردازیم. بنابر این در این تحقیق برآن شدیم که نقوش مار را در سنگ نگاره های گوناگون جیرفت از این نظرکه آیا این نقوش باهم معنای مشترکی را متشکل می سازند را مورد مطالعه قراردهیم. با توجه به این بررسی، به نظر می رسد که مار در نزد مردمان باستان جیرفت نه تنها حالت تقدس نداشته بلکه مظهر نیروی شر و بدی نیز بوده است؛ زیرا دائما در حال نزاع با حیواناتی از قبیل، پلنگ، عقاب و خود مارها بوده است. در این جا مارها تقدس خود را از دست می دهند و همانند دوران تاریخی ما با نقش منفی مار به عنوان نمادی از اهریمن روبرو می شویم.