هنجارگریزی معنایی در شعر معاصر ایران و عراق بر مبنای الگوی "لیچ" (نقد و بررسی سروده های شاعران نیمه ی دوم قرن بیستم)

"جفری لیچ"، زبان شناس معروف معاصر، در بحث ابزارهای موثر در شعرآفرینیِ شاعران امروز، به طبـقه بندیِ شـگردهای هنـجارگریزی یا قاعـده کاهی پرداخـته و آن را در هشـت گونه ی مختلف «آوایی»، «زمانی»، «سبکی»، «گویشی»، «معنایی»، «نحوی»، «نوشتاری» و «واژگانی» مورد تحلیل و ارزیابی قرار داده است. در این میان، شعر معاصر ایران و عراق با زبان خاصّ خود، هویّتش را در گریز از عادت هایی می داند که از گذشته تاکنون بر تخیّلات شاعرانه سایه افکنده؛ به گونه ای که، تجربه های نامتعارف شاعران این دو سرزمین در حوزه های مختلف شعری و دگرگونی هایی که در جنـبه های آن پدید آورده اند، به سروده هایشان تازگی خاصّی بخشیده است. در رهگذر چنین تحوّلاتی، گونه های مختلف هنجارگریزی که در الگوی زبان شناسی "لیچ" مـطرح شده، از موثرترین شـیوه هایی است که با تعمیم آن به شعر معاصر ایران و عراق، برجستگی زبان شاعران این دو سرزمین را، بیش از پیش نمودار می سازد. آن چه که در این پژوهش به عنوان سرآغازی برای ورود به بحث اصلی به آن خواهیم پرداخت، نگاهی است به تعاریف و برداشت های "لیچ" از انواع هنجارگریزی و تطبیق الگوی مورد نظر وی با نمونه هایی از اشعار معاصر ایران و عراق. در بخش اصلی تحقیق -که بیش ترین حجم کار را به خود اختصاص داده ، با تمرکز بر موضوع هنجارگریزی معنایی در سروده های شاعران سرآمدی همچون «مهدی اخوان ثالث»، «سهرب سپهری»، «قیصر امین پور»، «بلند الحیدری»، «عبدالوهاب البیاتی» و «سعدی یوسف» که حیات یا مرگ آنان در نیمه ی دوّم قرن بیستم رقم خورده-، به نقد و بررسی موضوعات زیر می پردازیم: - چرخش هدف مند سنّت در امتداد خیال شاعران و انحراف ناگهانی آن از مسیر باورهای محتوم مخاطبان. - شیوه های نوین و تحوّل یافته ی تصویرپردازی هایِ شاعرانه. - تلفیق دیگرگونه و غیر عادیِ واژگانِ همنشین در پوشش ترکیبات اضافی و وصفیِ نوین. - تحوّل بنیادین در کاربرد متعارف رنگ ها و چرخش معنایی آن ها در ساخت های جدید. - آمیزش گونه های ناهمگون و پیوندهای تازه میان مفاهیم متناقض نما. - یگانگی حواس پنج گانه با یکدیگر و نسبت دادن عمل کرد یک حسّ به حسّ دیگر. چشم انداز کلّی این پژوهش نشان می دهد که شاعران معاصر ایران و عراق کوشیده اند با به کارگیری آرایه های تصویری نامتعارف و کاربردهای ترکیبی نامعمول، غبار عادت از کلام عادی بزدایند و ساحت شعر را از آفرینش های دیگرگونه سرشار سازند. باید اذعان نمود که هنجارگریزی هایِ کاربردی شاعران معاصر این دو سرزمین، اغلب از ویژگی های مشابهی برخوردار است که با تکیه بر مکتب ادبیّات تطبیقی آمریکایی، در حوزه های مختلف سیاسی، اجتماعی و فرهنگی قابل نقد و بررسی است. ذکر این نکـته ضروری می نماید که رویکرد هنـجارگریزانه ی شاعران معاصر ایران و عراق، هـمواره مثبت ارزیابی نمی شود و گاه با کاستی هایی نیز همراه بوده است. بخشی از این کاستی ها، در کیفیّت برخورد شاعرانی است که به جای توجّه به توانش ادبیِ زبان، تنها به جبهه گیری آن در برابر بیان گذشتگان نظر داشته اند. به عبارت دیگر، آنان به جای این که از توانایی زبان در جهت تعالی شعر خود بهره گیرند، از آن به عنوان ابزاری برای مقابله با هنجارهای گذشته، سود برده اند. افزون براین، افراط در چینش جدولیِ واژگان و بر هم زدن نظام خانوادگی کلمات، از جمله آسیب هایی است که جزیی از عادت های غالب برخی از این شاعران شده و حوزه ی معنایی زبان را تا حدودی متضرر نموده است.