تاثیرات امنیتی - اقتصادی ژئوپلیتیک جدید ایران در آسیای مرکزی (1991-2013)

آسیای مرکزی متشکل از پنج کشور قزاقستان، قرقیزستان، تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان در میان فضای اقلیمی پهناور اوراسیا واقع شده و نزدیک به 60 میلیون نفر را در خود جای داده است. اگرچه در نگاه نخست آسیای مرکزی از نظر جغرافیایی منطقه ای محصور در خشکی به نظر می آید که کشورهای منطقه را به همسایگان وابسته کرده است ، اما واقعیت امر آنست که این منطقه تحت لوای تاریخ طولانی خود یکی از مهمترین مناطق جهان شناخته می شود که علاوه بر آنکه میراث دار اقتصاد بزرگ جاده ابریشم و پلی ارتباطی میان اروپا و آسیای شرقی و میان شمال و جنوب قاره آسیا به شمار می آید، امروزه به سبب کشف منابع غنی انرژی نیز در کانون توجه شدید بازیگران بین المللی قرار گرفته است. در این بین ایران وآسیای مرکزی علاوه بر علقه های کهن فرهنگی، قومی، زبانی، نژادی و مذهبی از پیوندهای اقتصادی و سیاسی نزدیکی نیز با یکدیگر برخوردار می باشند. اگرچه طی دو ده گذشته میزان همکاری سیاسی و اقتصادی ایران و کشورهای آسیای مرکزی همواره تحت تاثیر عوامل خارجی و فرامنطقه ای قرار داشته است ، با این حال ، منافع متقابل و اشتراکات تاریخی به نوعی سرنوشت آنها را به یکدیگر پیوند داده است. به همین سبب علی رغم آنکه طی سال های گذشته حضور قدرتهای بزرگ نظیر روسیه، آمریکا و چین به همراه برخی از کشورهای منطقه همانند ترکیه و کشورهای آسیای مرکزی شده است، به نظر می رسد که ایران سیاسی عمل گرایانه و واقع بینانه نسبت به منطقه اتخاذ کرده و درصدد ایجاد چارچوبی جهت تحکیم و تقویت همکاریهای منطقه ای برآمده است.از این رو گسترش روابط با کشورهای منطقه از جهات گوناگون می تواند مورد بحث و بررسی قرار گیرد. این منطقه که طی دو قرن تحت نفوذ روسیه قرار گرفت ، به صورت تاریخی جزو قلمرو ایران زمین محسوب می شد و به همین سبب اشتراکات تاریخی و فرهنگی بسیاری با ایران برخوردار است. فروپاشی اتحاد شوروی و بوجود آمدن 5کشور مستقل در منطقه آسیای مرکزی موجب نگاه دوباره ایران به این منطقه شد. در این همجواری تاریخی و فرهنگی ایران با ملل و اقوام منطقه عاملی مهم جهت توسعه همکاریهای همه جانبه به حساب می آید.با این حال تاکنون به دلایل بی شماری ایران با قرار گرفتن در جایگاهی مناسب در برقراری روابط شایسته با کشورهای آسیای مرکزی فاصله دارد. درواقع علی رغم وجود پیوندهای عمیق فرهنگی و تاریخی، روابط ایران با کشورهای آسیای مرکزی همواره تحت تاثیر فرایندهای درونی این کشورها از یک سو و مناسبات بین المللی از سوی دیگر بوده است.در حالی که در آغاز دهه1990 برای دوره کوتاهی ایران با دیدی ایدئولوژیک به منطقه آسیای مرکزی نگریست، طولی نکشید که سیاست واقع بینانه ای اتخاذ کرد و به ویژه با توجه به رقابت قدرتهای بزرگ برای حضور و نفوذ در منطقه ، ایران نیز وارد رقابت های ژئوپلیتیک شد و در این رهگذر به ارتقای روابط سیاسی ، اقتصادی و فرهنگی با کشورهای منطقه اندیشید. با این حال علی رغم تغییر نگاه فوق به آسیای مرکزی ،تاکنون در سیاست خارجی دولت ایران و در میان اهداف ژئوپلیتیک در سیاست خارجی ایران، این منطقه جایگاه مناسبی احراز نکرده است.روابط ایران با کشورهای منطقه در حالی که از زمینه کافی برای یافتن وضعیت استراتژیک برخوردار است اما در عین گسترش تاکنون به جایگاهی نرسیده است.