بررسی و تحلیل روابط صفویه و اوزبکان در عصر شاه صفی (1052- 1038)

با تشکیل دولت صفویه در آغاز سده ی دهم هجری( 907ه‍..ق.) مناسبات جدیدی میان ایران با همسایگان خود در شرق و غرب کشور نظیر عثمانیان، اوزبکان و گورکانیان هند، رقم زده شد که وجه غالب آن، درگیری های نظامی و کشمکش و ستیزه بود. در میان این دولت ها، تنش میان صفویان با اوزبکان و عثمانیان شدیدتر بوده و این ستیزه ها، جنگ های مهمی را بین طرفین شکل داد. درگیری های اوزبکان با صفویان از همان آغاز منجر به جنگ سرنوشت ساز مرو میان محمدخان ( شیبک خان ) اوزبک و شاه اسماعیل صفوی شد(916ه‍. ق) و دامنه ی این منازعات در دوره های بعد نیز ادامه یافت. این درگیری ها بیشتر بر سر ولایت خراسان بود که از نظر سوق الجیشی و اقتصادی مهم بود و اوزبکان قصد تصرف آن را داشتند و صفویان نیز برای حفظ آن و تثبیت مرزهای شرقی، بارها به مقابله ی آنان شتافتند. در حاکمیت شاه صفی نیز مرزداران و سرداران اوزبک بارها خراسان را مورد تاخت و تاز قرار داده و دست به تهاجم و قتل و غارت زدند. در نتیجه شاه صفی با تغییر سیاست مدارا و نرمش اولیه ی خود، در برابر اوزبکان موضع شدیدتری گرفت و سرداران او سرانجام توانستند اوزبکان را شکست داده و آنان را وادار نمایند که به برقراری مصالحه در رابطه-ای مسالمت آمیز تن در دهند . در این رساله، علاوه بر بررسی زمینه ها و عوامل خصومت و ستیزه های دیرینه ی صفویان و اوزبکان، به منازعات این دو همسایه در دوره زمامداری شاه صفی ( 1052 – 1038 ه‍..ق. ) به ویژه بر سر ایالت خراسان پرداخته شده و ضمن بررسی عوامل درگیری ها و شرح تهاجمات مکرر اوزبکان، روند رابطه ی این دو قدرت با یکدیگر در این دوره تبیین شده است. یافته ی این پژوهش نشان می-دهد که علاوه بر تفاوت دیدگاه های مذهبی و پیشینه ی دشمنی و نزاع دیرینه ی دو دولت ، ایالت خراسان به سبب موقعیت راهبردی در شرق ایران، اهمیت تجاری – اقتصادی، گستره ی سرزمینی و چشم انداز طبیعی، حیات شهری و بازارهای برخوردار از مصنوعات و ملزومات، عامل عمده ای در تهاجمات مکرر اوزبکان به این ایالت در عهد شاه صفی و شکل گیری درگیری های مکرر بین صفویه و اوزبکان در این دوره بوده است. بنابراین، سیاست اوزبکان نسبت به خراسان تهاجم مکرر به قصد تصرف سرزمینی یا غارت و چپاول در راستای استحکام پایه های حکومت خود بود و سیاست صفویه دفاع در برابر تهاجمات با مصون-سازی سرحدات و تشکیل سپاه ویژه ی خراسان و حفظ این ایالت مهم در حوزه ی حاکمیتی خویش بوده است.