بررسی سیستم زادآوری و تلاقی های بین و درون گونه ای در چهار گونه نعناع ایرانی (mentha spp)

خانواده نعناعیان (lamiaceae) از بزرگترین خانواده های گیاهی است. گونه های موجود در این تیره از اهمیت بالایی به لحاظ دارویی برخوردارند. جنس نعناع(mentha) یکی از جنس های مهم این خانواده و دارای پراکنش وسیع و اهمیت تجاری قابل ملاحظه ای است. این جنس دارای تعداد زیادی گونه و هیبرید می باشد. در این بررسی تعداد 13 ژنوتیپ(کلون) نعناع، شامل سه ژنوتیپ نعناع متعلق به گونه m. spicata، شش ژنوتیپ متعلق به گونه m. piperita، سه ژنوتیپ متعلق به گونه m. longifolia و یک ژنوتیپ متعلق به گونه m. aquatica در قالب طرح بلوک کامل تصادفی با سه تکرار در مزرعه چاه اناری دانشگاه صنعتی اصفهان در سال 1391-1392 مورد ارزیابی قرار گرفتند. آزمایش اول بمنظور بررسی ویژگی های رویشی و سامانه زایشی انجام شد. سپس بمنظور برآورد درصد جوانه زنی بذر حاصل از خود گرده افشانی و آزاد گرده افشانی آزمون جوانه زنی با 3 تکرار در قالب طرح کاملا تصادفی انجام شد. همچنین در ارزیابی سوم تلاقی بین و درون گونه ای و به طور کاملا کنترل شده در بین ژنوتیپ ها بر اساس اطلاعات به دست آمده از آزمایش اول انجام شد. تعداد و درصد باروری دانه های گرده موجود در هر بساک با روش رنگ آمیزی به روش استوکارمن اندازه گیری شد. نتایج تجزیه واریانس صفات در بین ژنوتیپ ها، اختلاف معنی داری را برای همه صفات مورد مطالعه نشان داد. در بین نمونه های مورد بررسی، ژنوتیپ های متعلق به گونه m. longifolia و m. aquatica و یک ژنوتیپ از گونه m. spicata دارای گل کامل بودند. همچنین دو ژنوتیپ از گونه m. spicata فقط دارای گلهای ماده بارور بودند ولی در مقابل تمام ژنوتیپ های متعلق به گونه m. piperita با وجود داشتن گل ماده، عقیم بودند. بین نمونه های مورد بررسی ژنوتیپ خوراکی لرستان از گونه m. spicata با 344 عدد گرده(مجموع زنده و مرده) در هر بساک بیشترین تعداد گرده در بساک را به خود اختصاص داد. دامنه تغییرات درصد گرده زنده از 5/51 درصد در ژنوتیپ خوراکی لرستان از گونه m. spicata تا 7/67 درصد در ژنوتیپ پونه اصفهان از گونه m. longifolia متغیر بود. ژنوتیپ پونه همدان از گونه m. longifolia با میانگین 6/12 سانتی متر و 1617 عدد بیشترین و ژنوتیپ آبی عباس آباد از گونه m. aquatica با 7/2 سانتی متر و 90 عدد کمترین طول سنبله و تعداد گلچه در سنبله را در بین ژنوتیپ ها به خود اختصاص دادند. دامنه تغییرات تعداد بذر خود گرده افشان در هر سنبله اصلی در بین ژنوتیپ های مورد بررسی از صفر در ژنوتیپ های متعلق به گونه m. piperita تا 379 عدد بذر در ژنوتیپ پونه کرج از گونه m. longifolia متفاوت بود. دامنه تغییرات تعداد بذر آزاد گرده افشان در هر سنبله اصلی نیز از صفر در ژنوتیپ های متعلق به گونه m. piperita تا 882 عدد بذر در ژنوتیپ پونه کرج از گونه m. longifolia متفاوت بود. بدین ترتیب ژنوتیپ پونه کرج از گونه m. longifolia بیشترین تعداد بذر حاصل از خود گرده افشانی و آزاد گرده افشانی را در بین ژنوتیپ های مورد بررسی به خود اختصاص داد. هر شش ژنوتیپ متعلق به گونه m. piperita کاملا عقیم بوده و نتوانستند بذر تولید کنند. نتایج نشان داد که میزان دگرگشنی نعناع بین 30 تا 100 درصد است و این میزان با توجه به جنسیت گل در ژنوتیپ های مختلف متفاوت است. وزن هزار دانه در بین ژنوتیپ ها از 058/0 تا 095/0 گرم متغیر بود. دندروگرام حاصل از تجزیه خوشه ای ژنوتیپ های مورد مطالعه، بر مبنای صفات جنسی مورد ارزیابی نمونه ها را در 2 گروه طبقه بندی کرد که گروه بندی، گونه های دو جنسی و تک جنسی را از همدیگر تفکیک کرد. بیشترین درصد جوانه زنی بذر خود گرده افشان در ژنوتیپ پونه کرج(7/74 درصد) و بیشترین درصد جوانه زنی بذر آزاد گرده افشان در ژنوتیپ خوراکی ده بالا(78 درصد) مشاهده شد. با توجه به اینکه در هر گلچه امکان تولید بیش از یک بذر (تا 4 بذر) وجود داشت، دامنه درصد بذر هیبرید به ازاء هر سنبله (20 گلچه) نیز از صفر تا 100 درصد مشاهده گردید. بیشترین بذر از تلاقی پونه اصفهان(والد نر) و خوراکی ده بالا(والد ماده) حاصل گردید. نتایج این مطالعه نشان دهنده امکان تولید بذر هیبرید نعناع از طریق تلاقی های بین و درون گونه ای است که می تواند منشاء تولید تنوع ژنتیکی جدید برای اصلاح نعناع باشد.