مطالعه تطبیقی جوامع آغاز نگارش فلات ایران

اواخر هزاره چهارم و اوائل هزاره سوم ق.م یکی از مهّم ترین هزاره های تأثیر گذار نه تنها در تاریخ ایران بلکه در تاریخ خاور نزدیک است. در این دوران بشر برای نخستین بار شروع به استفاده از نوعی نگارش ساده عددی کرد. در اواسط و اواخر هزاره چهارم ق.م نخستین بارقه های پیدایش شهرهای نخستین در خاور نزدیک و فلات ایران زده شد که نتیجه آن شکل گیری اولین شهرهای باستان در عصر مفرغ بود. این دوره مهّم در پیش از تاریخ ایران عموماً با نام عصر آغاز نگارش شناخته و نام گذاری می شود. آغاز نگارش دوره ای است مربوط به اواخر پیش از تاریخ ایران که همزمان با دوره های اوروک و جمدّت نصر در بخش غربی بین النهرین می باشد. استفاده از اصطلاح آغاز نگارش که ابتدا از آن برای نامیدن نوعی نوشتار عددی و نشانه گذاری های خاص آغاز شده بود و سپس برای نامیدن یک هویت فرهنگی به کار رفت، دارای معانی متعددی است، چنانچه در منطقه بین النهرین دوره آغاز نگارش از حدود 3500 ق.م آغاز شده و تا 3200 ق.م به طول می انجامد و فرهنگ های این دوره در بین النهرین با همان لفظ آغاز نگارش شناخته می شوند ولی این دوره در فلات ایران از حدود 3200 ق.م آغاز و تا 2900 ق.م ادامه می یابد و با نام فرهنگ های آغاز عیلامی شناخته می شوند. پژوهشگران گاهی از پدیده آغاز نگارش برای نامیدن نوعی فرهنگ، گاهی برای نامیدن تمدّن و گاهی نیز با احتیاط از این اصطلاح برای نامیدن یک پدیده نوشتاری با خاستگاه متفاوت جدای از فرهنگ های بومی فلات ایران، استفاده می کنند. این دوره در ایران به دو مرحله تقسیم می شود که در ابتدا شامل مرحله نخست دوره آغاز نگارش است که دوره شوش ii یا اوروک جدید در خوزستان، بانش در فارس، یحیی ivc در کرمان، شهر سوخته i در سیستان و اواخر سیلک iii و اوایل سیلکiv در فلات مرکزی می باشد و بعد از آن مرحله دوم این دوره در ایران آغاز می شود که افق گسترده با ویژگی های بومی آغاز عیلامی در سراسر فلات ایران را شامل می شود. جوامع مرتبط با آغاز نگارش در ایران دارای شواهد باستان شناختی مختلفی هستند که برخی از آن ها در کاوش های محوّطه های شاخصی مانند شوش، گودین، ملیان، یحیی، تپّه سفالین، سیلک کاشان، قلی درویش، شهر سوخته، تل قضیر، و شهداد ، به دست آمده اند. مهم ترین و شاخص ترین این یافته ها، مدارک مربوط به فن مدیریت اداری هستند. مدارک فن مدیریت اداری شامل ژتون ها، توپی های گلی، مهرها و اثر مهرها و گل نوشته ها هستند که سیر تحوّل و تکامل آن ها از حالت ابتدایی تا دوره پیچیده شدن مورد بررسی پژوهشگرانی چون جان آلدن، دنیل پاتس و دیگر باستان شناسان قرار گرفته است. تحقیق حاضر سعی دارد که به مقایسه تطبیقی جوامع این دوره، شناسایی نسبی ماهیّت بومی یا غیر بومی آنها و شناسایی شاخص ها و برهم کنش-های فرهنگی آغاز نگارش در فلات ایران بپردازد تا از این طریق بتوان درکی جامع تر از سیستم اقتصادی و اداری جوامع حاضر به دست آورد. شواهد و مدارک موجود اشاره به تداوم فرهنگی در محوطه های مربوط به دوران قبل از آغاز نگارش و در پی آن آغاز عیلامی دارد. بر این اساس به نظر می رسد ایده غیر بومی بودن ساکنان این دوره را که پیش از این مطرح شده بود، را باید غیر محتمل بدانیم. همچنین پیشرفت های اقتصادی و تخصصی شدن تولید برخی از کالاها، توسعه مبادلات منطقه ای و فرا منطقه ای مانند مبادله سنگ لاجورد، تولید تخصصی اشیای کلوریتی، استفاده از مهر به طور گسترده در امر بازرگانی و استفاده فراوان از گل نبشته های عددی جهت ثبت و ضبط ورود و خروج کالاها از دیگر شاخصه های این دوره به شمار می روند.