اوضاع اجتماعی و فرهنگی ایلات و عشایر ایران در سفرنامه های خارجیان دوره قاجار

چکیده رساله حاضر برآن است تا با محوریت مطالب مندرج در سفرنامه های خارجیان دوره قاجار به این مسأله پاسخ دهد که سفرنامه نویسان خارجی وضعیت اجتماعی و فرهنگی ایلات و عشایر را چگونه تبیین کرده اند؟ و از پرتو این سفرنامه ها سیر تحوّل و تطوّر حیات اجتماعی و فرهنگی آنان چگونه قابل تبیین است و چه نتایجی از آن بدست می آید ؟ هم چنین برای آن که این مطالعه کامل تر شود آن را با منابع و تحقیقات تاریخی و مردم شناسی مقایسه و تجزیه و تحلیل نماید. از این رو پژوهش حاضر مطالعه ی میان رشته ای می باشد. روش اصلی پژوهش توصیفی – تحلیلی و ابزار آن کتابخانه ای است به گونه ای که مطالب مندرج در سفرنامه ها براساس موضوعات جغرافیایی، مدیریتی ،جایگاه زنان ، عادات و رسوم ، پوشاک ،مسائل فرهنگی ،آموزشی و گویشی ،عرف و عادت کیفری و باورها و رویکردهای مذهبی و عقیدتی، به ترتیب حروف الفبایی ایلات و با در نظر گرفتن زمان حضور سیاح مورد استفاده قرار گرفته است . براساس گزارش سیاحان، جمعیت عشایری ایران بیشتر در نواحی شمال و شمال غربی تا جنوب و جنوب شرقی پراکنده اند.با وجود این پراکندگی، وجوه مشترک بسیاری به لحاظ اجتماعی و فرهنگی در جوامع ایلی به چشم می خورد. بنا بر گزارش خارجیان، شیوه معیشت این جوامع مبتنی بر تولیدات دامی و کشاورزی است. در تشکیلات ایلی، ایل بزرگترین واحد سیاسی - اجتماعی وطایفه رکن اساسی می باشد، که در دوره قاجاریه مشخصه اصلی تمامی این جوامع، نظام خان سالاری بوده است. بنا بر این گزارش ها زنان ایلات به عنوان محور تلاش در همه عرصه های زندگی ایلی از جایگاه والایی برخوردار بوده اند. از جمله موضوعات اجتماعی و فرهنگی که نظر بسیاری از سیاحان را در ایلات به خود جلب کرده آداب و رسوم ازدواج و سوگواری است ، تا آن جا که می توان بنا بر این داده ها ،تصویر روشنی از این رسوم را بدست آورد.از خلال مطالب سفرنامه ها چنین بر می آید که پوشاک مردم ایلات نه تنها بیانگر نمود هویّت فرهنگی و قومی پوشندگان آن بوده،بلکه نشان دهنده ی جایگاه اجتماعی آنان نیز بوده است. بنا بر اظهارات خارجیان ،اگر چه در میان مردم ایلات تعداد افراد با سواد بسیار کم بود،اما آنان به شعر و داستان سرایی دلبستگی شدیدی داشته اند و در زمینه ی موسیقی و رقص نیز از استعداد خاصی برخوردار بوده اند. طبق داده های موجود در سفرنامه ها ، زبان این اقوام جز ترکی، ترکمنی و عربی ریشه در فارسی قدیم دارد. اکثر گزارش ها حکایت از آن دارد که در جوامع ایلی مجازات مجرمان بنابر عرف و عادت صورت می گرفته است.هم چنین مردم ایلات در اجرای احکام دین چندان پایبند نبوده اند،اما برخی از موضوعات مثل قرآن، شخصیت های برجسته و دلیر دینی و مکان های قدیمی را مقدس می شمرده اند. مطالب پژوهش حاضر بیشتر مرهون گزارش مأموران سیاسی کشورهای اروپایی، خصوصاً انگلیس است . در میان ایلات نیز ، بیشتر گزارش ها به ایل بختیاری اختصاص یافته است .