بررسی تطبیقی خودشناسی در اندیشه ی فلسفی ملاصدرا، آیات و روایات

انسان موجودی است، مرکب از نفس (روح) و بدن که عنصر اصلی وجود او را نفس تشکیل می دهد. شناخت نفس (خودشناسی) ملازم با شناخت خدا است. مراد از خودشناسی در این رساله عبارت است از شناخت حقیقت و مرتبه و جایگاه خود انسانی در نظام هستی است. این جایگاه که عالی ترین مرتبه ی انسان هست با شناخت سابقه و مقصد نهائی نفس و نحوه ی تحول و چگونگی سیر آن از مبدأ تکون تا رسیدن به شهود جمال و جلال حق بدست می آید، نفس انسان از خزائن الهی به عالم ماده تنزل نموده و دو باره از ماده ی محض حرکت کرده تا رسیدن به مقصد اولی در تکاپو می-باشد تا نهایت به بدایتش بر گردد. هدف اصلی آفرینش انسان حصول یقین است و این هدف محقق نمی شود؛ مگر با طی مراحل سیر و سلوک و مجاهده با نفس و تعبد به شرع و جلوگیری از شهوات و شب زنده داری که زمینه ساز شناخت حقیقت خود و مشاهده ی ذلت و خواری خویش و رسیدن به قرب الهی و شهود جمال و جلال خداوندی است. انسان با عبادت خداوند به این هدف نائل می گردد. پس عبادت، غایت متوسط و یقین، غایت بالذات است. از نظر ملاصدرا رسیدن به این مقصد در سیر صعودی نفس، با دو بال علم و عمل محقق می گردد. وی معتقد است، حرکت نفس از ماده ی بی جان شروع شده و در مراحل مختلف خود از جمادی تا انسانی و تقویت قوای نفسانی به ویژه قوه ی عقل ادامه می یابد و در جنبه ی نظری مراحل مختلف را از عقل بالقوه تا اتصال و اتحاد به عقل فعال و شهود صور موجودات در آینه ی نفس خود طی می کند و در جنبه ی عملی از تهذیب ظاهر شروع شده و تخلیه و تحلیه ی باطن با ایجاد تعادل بین قوای نفس و سلطه ی نفس بر بدن تا رسیدن به مقام فناء ادامه می یابد. از نظر او انسان با تمرین فکری، تطهیر باطن، تبعیت از شرع و طهارت قوه ی خیال در این مسیر، به مقام فناء می رسد. از نظر قرآن کریم، انسان مسافری است که مبداء و مقصد او حق تعالی است و مسیر حرکت او همان نفس انسانی است. انسان برای رسیدن به این مقصد باید مراحل و منازلی را طی کند و حقیقت خود را بسازد تا آن را بشناسد و بتواند به بارگاه حق نائل شود. در این سفر نیازمند شرایط و مقدماتی است تا نفس از مقام حیوانی عبور کرده و با طی مراحلی به مقام شهود حق نایل شود. اولین مقام سیر نفس، بیداری است و پس از آن منازلی را یکی پس از دیگری طی می کند تا به مرتبه ی اخلاص و مقام مخلَصین نائل آید. در این سلوک معنوی، انسان مراتب نفس خود را کشف نموده از شناخت خود به شناخت و شهود حق که هدف آفرینش اوست نائل می شود. از نظر روایات اسلامی بهترین راه برای سیر انسان از مبداء تا مقصد؛ یعنی رسیدن به شناخت خود که ملازم با شناخت خدا می باشد محبت حق است که با براق محبت می توان خود را یافت و به حقیقت خود پی برد و نفس را از آلودگی ها تخلیه نمود و به صور زیبا تزئین کرد تا از خود به خدا رسید. نتیجه ی به دست آمده از این تحقیق با روش توصیفی و تحلیلی آن است که نظر ملاصدرا در باره ی خودشناسی، سابقه ی نفس و مقصد نهائی آن و نیز در راهکارها و نحوه ی سیر نفس از ماده تا رسیدن به مقصد نهائی بر گرفته از متون دینی است که با زبان فلسفی ارائه شده است.