بررسی و تحلیل تشبیه و انواع آن در دیوان منوچهری دامغانی

« الرّحمن عَلّمَ القرآن خَلَقَ الانسانَ علّمَهُ البیان» (قرآن کریم55/آیه4ـ 1) بیان وعناصر بیانی ابزاری هستند برای این که شاعر هنر خود را نشان دهد. شاعران با این ابزار ها با توجه به ذوق و قریح? خود آثارشان را خلق می کنند. بسیاری از شاعران برای پروراندن خیال خود در شعر، به عناصر بیانی خاصّی توجه دارند. این عناصر بیانی و تصویر های خیالی گاهی حاصل ذهن خود شاعر است وگاهی هم تقلیدی. هرچه شاعر در استفاده از ابزارهای بیانی ظرافت و دقّت بیشتری به کار برد وتصویر خیالی که خلق می کند قابل لمس تر و محسوس تر باشد تأثیرگذاری شعرش بر مخاطب بیشتراست. ابزار کار شاعر مادی و محسوس نیست بلکه انتزاعی و ذهنی است که به کمک آرایه هایی این امور انتزاعی را عینیّت می بخشید. اصلی ترین ابزار برای عینی کردن صورت های ذهنی یک شاعر در راستای عالَم تخیّل«علم بیان» است .درواز? ورود به عالم تخیّل برای پیدا کردن روابط اشیا و پدیده ها به صورت حقیقی یا ادعایی و تخیلّی یا وهمی همانا در علم بیان به کمک آرای? تشبیه صورت می گیرد. سنگ زیربنای علم بیان و دریچ? صور خیال آرای? تشبیه است. یکی از موضوعات مهّم و اساسی در شناخت ارزش هنری و ادبی شعرِ هر شاعر، توجّه به دو عنصر وزن و عاطفه است که این دو عنصر در شعر سنّتی و اشعار شاعرانی همانند منوچهری، نظامی، حافظ و . . .بیشتر نمود و مصداق را پیدا می کند و ضرورت شناخت این عناصر شعری بیشتر احساس می شود و اگر این دو عنصر اصلی شعر نادیده انگاشته شود، دیگر واژه ای به نام شعر و آفرینش ادبی معنا ندارد و در ذخیر? زبانی آن جامع? خلق و آفرینش ادبی به محاق فراموشی سپرده می شود و از دیگر سو، وزنِ عروضی نیز فقط عاملی برای تحریک و تهیّج ذوق ادبی است. درشعر، وزن نیز درخدمت عاطفه است و بیان عاطفه به کمک صور خیال و از راه علم بیان است. اگرکسی بخواهد درشعر شاعران تفحّصی داشته باشد و به علم بیان و سایر آرایه ها که جنبه های زیبایی شناختی یک اثر را می شناسانند آشنا نباشد ظرافت ها و ذوق ادبی و تصویرهای شعری و .بر او پوشیده می ماند و نمی تواند ادعّا داشته باشد که لذّت و ارزش این اشعار را دریافته است. در ادوار مختلف شعر فارسی، مشاهده می کنیم که بعضی از شاعران نسبت به دیگران از شهرت بیشتری برخوردارند و شاخص می باشند به نظر می رسد یکی از دلایل آن خلاقیّت شاعر باشد در بیان تخیّلات خود. دو شاعر در یک منطقه جغرافیایی و یک دور? زمانی زندگی می کنند ولی به همین دلیل بالا یعنی نحو? استفاده ازتخیّل، اثر یکی تاثیر گذارتر و ماندگارتر از دیگریست. منوچهری دامغانی، یکی از این شاعران است که خود را در چارچوب و قالب تعیین شد? شاعران زمان خود محدود نکرده است و برای نشان دادن هنر و خلاقیّت خود از تمام هنرهای بیانی و قریح? خود نهایت بهره را برده است. دور? زندگی منوچهری را دور? «طبیعت وتصاویر طبیعت» در شعر فارسی می-دانند و او را نمایند? کامل این دوره از نظر خلق تصاویر شعری به شمار می آورند. «تصاویر شعری او اغلب ،حاصل تجربه-های حسّی اوست.» (شفیعی کد کنی ،1390 :501) بیشتر تصاویر شعری او قابل درک است.منوچهری یک شاعر تاثیر گذار در تفکّر ایرانی است. خط فکری که منوچهری آغازگر آن بوده (هرچند او نیزدر بعضی از مضامین تحت تاثیر شاعران عرب بوده ) بعد ها در آثار خیام تبلّور می یابد و در اشعار حافظ هم نمود پیدا می کند.منوچهری نمودار جنب? شادخواری ایرانی است. او و فرخی سیستانی روح طبقه خوشباش را درشعر خود انعکاس می دهند. در زمانی که منوچهری زندگی می کند علی رغم سختگیریهای عقیدتی و اجتماعی،شرابخواری وموسیقی و بزم و خوشباشی هم گسترش می یابد. در نیمه اول قرن پنجم ما شاعری را سراغ نداریم که چون منوچهری طبیعت را اینگونه وصف کند. او هم بهار را وصف می کند هم پاییز را هم برف و بوران زمستان را «دیوانش گنجینه ای است از آوای طبیعت، و یک دنیای زنده و پر جوش و خروش از آن سر بر می آورد» (اسلامی ندوشن ،1383 :191). نگارنده در این پژوهش به بیان تشبیه و انواع آن در دیوان منوچهری و بررسی وتحلیل آن پرداخته است و بیان این نکته که کدام نوع از تشبیه در دیوانش از بسامد بیشتری برخوردار است. برای پیشبرد هر چه بهتر این پژوهش سعی شده است تمام دیوان منوچهری مورد مطالعه قرار گیرد. با توجه به بررسی های انجام شده در مورد آثاری که به نوعی تشبیه و انواع آن را در دیوان منوچهری مورد بررسی قرار داده باشند به کتابی بر نخورده ایم ولی چند مقاله وجود دارد که هر کدام یک نوع از تشبیه را مورد بررسی قرار داده اند از جمله:تشبیه مرکب در دیوان منوچهری دامغانی و فرخی سیستانی ،محمد حکیم آذر و تشبیه تمثیل در منوچهری ،یحیی طالبیان. همچنین دکتر شفیعی نیز حدود بیست و پنج صفحه از کتاب «صور خیال در شعر فارسی» را به بیان صور خیال در شعر منوچهری اختصاص داده . (525ـ 501)که دراین صفحات بیشتر به تصویرآفرینی های منوچهری پرداخته وتاثیر علوم و اساطیر را در دیوان منوچهری بیان کرده است.