فرایند ریشه یابی واژگان نهج البلاغه با تاکید بر روش ابن فارس

معنای استعمالی واژه، برآیند مجموعه‏ای از لایه‏های معنایی است که از ژرف‏ترین آنها، معنای ماده و به تعبیری بُن معنایی است. مقصود از بُن معنایی، معنای وضع شده به ازای ماده است که مشترک میان گونه‏ها و کاربردهای آن ماده باشد. دریافت این بُن معنایی، تأثیر بسزایی در فهم عمیق و همه جانبه از معنای یک واژه دارد. بر اساس اطلاعات موجود تنها أحمد ابن فارس أثری مستقل در این موضوع نگاشته است. وی با تکیه بر اصطلاحات خاصِِ لغوی همچون اصل و کلمه سعی کرده است بُن معنایی را در هر ماده بیان نماید. ازاین رو پژوهش حاضر به هدف تبیین شیو? ابن فارس و نمایاندن تأثیرگذاری آن بر فهم واژگان نهج البلاغه، در ضمن چهار فصل سامان یافته است: در فصل نخست، به جهت آشنایی با شیوه‏های معجم نگاری، روش لغویان را در جمع آوری، ترتیب و تحلیل واژگان، مورد بررسی قرار داده‏ایم. در فصل دوم و سوم سعی شده است مبانی و روش ابن فارس در تحلیل واژگان پی‏جویی شود. از این رو با مطالعه و بررسی مقاییس اللغه دریافتیم که وی در این کتاب اثبات دو مبنا را دنبال می‏کند؛ اول نظری? بُن معنایی که آن را بر ریشه‏های رباعیِ مضاعف و ثلاثی تطبیق می‏دهد و دوم نظری? نحت که آن را بر ریشه‏های بیشتر از سه حرف منطبق می‏داند. در نوشتار پیش رو پس از بررسی‏های استقرایی به این نتیجه رسیده‏ایم که شیو? ابن فارس در هر ریشه اینگونه است که ابتدا عربی بودن واژه را با ابزارهایی که اشاره می‏شود مورد واکاوی قرار داده و سپس آن ریشه را از لحاظ قابلیت اشتقاق معنایی بررسی می‏کند حال اگر ریشه‏ای از این دو ویژگی برخوردار باشد به بررسی مشتقات آن پرداخته و با تشکیل خانواد? لغوی برای هر ریشه، سعی می‏نماید تا به حلق? پیوند میان معانی گوناگون آن دست یابد. وی نتیج? پژوهش خویش را در ابتدای هر ریشه با اصطلاح اصل یا کلمه بیان می‏کند. أصل عبارت است از: بُن معنایی مشترک میان هیئتها و کاربردهای گوناگون یک مادّ? لغوی در وضع و لحاظ واحد و کلمه نیز، اصطلاحی مقابل أصل می‏باشد. نظری? مذکور علاوه بر اعطای بصیرت لغوی به محقق در شناخت بُن معنایی و دریافت لایه‏های عمیق‏تر معنای واژگان، فواید دیگری نیز به همراه دارد که عبارتند از: نقد آراء لغویان، برگزیدن معنای صحیح در موارد اختلاف، کشف واژگان مُبدَل و مقلوب، یافتن مواد اصلی واژگان و در نهایت کشف وجه تسمی? برخی واژگان. در فصل پایانی نیز به جهت آشنایی بیشتر با روش ابن فارس و همچنین تأثیر آن بر فهم عمیق واژگان، واژگانی از نهج البلاغه را برگزیده و کلام ابن فارس را همراه با ترجمه و شرحی کوتاه در پی آن ذکر نموده‏ایم.