نقد و تحلیل خردنامه اسکندری جامی

نورالدّین عبدالرّحمن بن احمد بن محمّد، متخلّص به جامی، ملقّب به خاتم الشعرا در سال 817 ه.ق در خرجرد جام به دنیا آمد. وی در ابتدا «دشتی» تخلّص می کرد و سپس آن را به «جامی» تغییر داد. جامی از پیروان طریقت نقشبندی بوده و پس از مرگ مرشدش، خلیفه طریقت نقشبندی شد. از جامی آثار زیادی به نظم و نثر در زبان های فارسی و عربی به جا مانده است. جامی مثنوی خردنامه اسکندری را که در برگیرنده نصایح حکیمان یونانی و مطالب حکمت عملی است، در سال 890 هجری به نام سلطان حسین بایقرا سرود. این مثنوی هفتمین اورنگ از هفت اورنگ جامی به شمار می رود و آن منظومه ایست تعلیمی، متضمّن مطالب عالیه حکمت و اخلاق در بحر متقارب مثمن. در این مثنوی نصایحی از زبان حکیمان یونان از جمله، سقراط، بقراط، افلاطون، فیثاغورث و ارسطو بیان شده است. هدف جامی از به نظم کشیدن خردنامه اسکندری، تعلیم و پند دادن و نتیجه گیری اخلاقی بوده است. ماده اصلی خردنامه، خردنامه های حکیمان و فرزانگان یونانی است که به اسکندر نوشته بوده اند. این مثنوی مشتمل بر پند و اندرزهایی است که جامی از زبان حکمای یونانی سروده است. وی بدون پرداختن به زندگی، شخصیّت و جهانگردی های اسکندر، آموزه های حکمی را در قالب خردنامه های گوناگون، خطاب به اسکندر به نظم کشیده است. جامی، اسکندر را حکیمی دانش دوست و صاحب تعلیمات پندآمیز معرّفی می کند. از آن جا که مثنوی خردنامه اسکندری اثری تعلیمی به شمار می رود؛ در این رساله به بررسی ادبیات تعلیمی در حوزه نظم و نثر فارسی پرداخته شده است. در حوزه نظم مثنوی های تعلیمی از آغاز تا عصر جامی و همچنین شعر تعلیمی در قالب های شاخص فارسی بجز مثنوی مورد بررسی قرار گرفته اند. این بررسی ها نشان می دهد که تقریبا همه آثار تعلیمی، موضوعات اخلاقی پراکنده ای را مطرح کرده و رذایل و فضایل اخلاقی را برشمرده اند. در فصل آخر این پایان نامه به بررسی مختصات برجسته سبکی در مثنوی خردنامه اسکندری پرداخته ایم. از آن جا که جامی شاعر سبک عراقی است، مضامین و ساختار فکری خود را در موازات اندیشه های شاعران بزرگی از جمله مولوی و حافظ قرار داده است؛ وی معانی عالی عرفانی و تعلیمی را در قالب خردنامه هایی از زبان حکیمان یونانی به نظم درآورده است. دربررسی مثنوی خردنامه اسکندری از نظر ویژگی های زبانی می توان به کاربرد حرف ربط «که»، کاربرد «اندر» به جای «در»، کاربرد «را» در معانی مختلف که از جمله ویژگی های مهم سبکی این دوره است، اشاره کرد. صور خیال و آرایه های ادبی حضور چشمگیری ندارند. غالب کنایات از نوع کنایه فعل است. در میان استعاره ها به استعاره مصرّحه و اضافه استعاری توجّه داشته است. از میان تشبیهات هم بیشتر به اضافه تشبیهی پرداخته است. از نظر صنایع ادبی هم بیشتر به انواع جناس، سجع، تضاد و تلمیح به آیات قرآنی توجّه داشته است. کلمات کلیدی: جامی، خردنام? اسکندری، ادبیات تعلیمی، نقد و تحلیل، اسکندر مقدونی