تاریخ ادبیات تطبیقی فارسی و عربی در دوره صفویه و عثمانی

دوره صفویه و عثمانی در تاریخ ادبیات فارسی و عربی، با توجه به وضعیت سیاسی و مذهبی موجود و نیز پیشینه روابط فرهنگی، زبانی و ادبی ایران و عرب، مشابهت هایی در زمینه برخی جریان های شعر و نثر با یکدیگر دارند. اختلافات سیاسی و مذهبی دولت های ازبک و عثمانی با صفویه منجر به بروز جنگ های خارجی و اختلافات عقیدتی بسیاری در قلمرو ایشان از ابتدای قرن دهم تا میانه قرن دوازدهم شد که همین مسأله عامل اصلی مهاجرت های این دوره است. بسیاری از این مهاجران، جزء شاعران و نویسندگان عصر خود بودند که کوچ آن ها هجرت زبان ها و بعضی از انواع ادبی را در پی داشت. حضور همزمان زبان های فارسی، ترکی و عربی در این دوره به عنوان زبان های رسمی، ادبی و همگانی و رقابت آن ها برای تفوق بر دیگری، مخصوصاً به عنوان زبان رسمی و ادبی، موجب پیدایش شاعران دو/ سه زبانه و گرایش پادشاهان و رجال سیاسی به شاعری شد. توجه شاهان صفویه به ادبیات مذهبی و اشتیاق سلاطین عثمانی به زبان و ادبیات های فارسی و ترکی به علاوه گسترش قلمروهای زبان فارسی و عربی، باعث تنوع خاستگاه طبقاتی شاعران و افزایش آن ها نسبت به ادوار گذشته شد که همین عامل موجب عامیانه شدن زبان شعر در غزلیات فارسی و عربی و رواج انواع مختلف شعر عامیانه عربی شد. تذکره نویسی، گردآوری لغت نامه ها و دایره المعارف ها، تألیف مستقل دستور زبان فارسی و متون حاشیه ای از جریان های رایج در نثر فارسی و عربی این دوره است. از نظر جریان شناسی شعر، دو جریان عمده در شعر فارسی وعربی این دوره وجود دارد: نخست، اشعار غنایی که نمود بارز آن در شعر عربی، مدایح [به ویژه مدایح نبوی]، غزل های عاشقانه و سروده های تفننی هستند. در شعر فارسی هم، سروده های دینی- مذهبی، غزل ها و منظومه های عاشقانه و سروده های تفننی را می توان نام برد. دوم، اشعار حماسی که از انواع آن فتح نامه ها، قصیده های حماسی عربی و حماسه های تاریخی و دینی- مذهبی فارسی هستند. در رابطه با نظریه انحطاط ادبیات فارسی و عربی دوره صفویه و عثمانی، سه گروه از منتقدین وجود دارند: نخست، آن ها که به انحطاط مطلق حکم کرده اند. دوم، منتقدان میانه رو هستند که در کنار انحطاط ادبیات در بعضی ابعاد، از ویژگی های خاص و نوآوری های این دوره هم سخن گفته اند. سوم، طرفداران ادبیات این عصر هستند که جریان ها، پدیده ها و ویژگی های ادبیات آن را بر اساس فضای ادبی حاکم و با معیارهای همان جامعه ادبی می سنجند. تمام این انتقادات درباره انحطاط ادبیات را می توان به دو دسته کلی تقسیم کرد: آن ها که ناظر به مولفه های فرامتنی است و نظراتی که معطوف به مشخصه های درون متنی است.