"تبیین توحید ذاتی و صفاتی در کلام حضرت علی علیه السلام"

در این رساله تبیین توحید ذاتی و صفاتی از کلام حضرت علی (ع) شده است و از کتب متعددی که کلام عرشی آن حضرت (ع) را دارد، نقل مطالب شده است. و با توجه به اهمیت موضوع توحید این رساله کلام عرشی حضرت امام علی (ع) را در خود جای داده است. نوشتار حاضر کاوشی است پیرامون تبیین توحید ذاتی و صفاتی از کلام حضرت علی (ع) و حاوی مطالبی است که در چند فصل تنظیم شده است، در مباحث مقدماتی این رساله ضرورت، اهمیت، اهداف، نوع، جنبه جدید بودن، روش، فرضیه ها، و سوالهای تحقیق بیان شده است. و پس از آن واژه توحید "احد" و "واحد" را از نظر لغوی و اصطلاحی مورد بررسی قرار گرفته است و علاوه بر آن در یک فصل مستقلاً بحث از توحید در کلام امیرالمومنین تبیین شده که در این بخش از منابع مختلف مطالب جمع آوری شده است که همه آن موارد در خصوص تبیین توحید، و مراتب مختلف توحید می باشد. و در ادامه بحث فصلی مستقل بنام توحید ذاتی که در آن فصل مسائل مربوط به توحید ذاتی از کلام عرشی مولا علی (علیه السلام) ارائه شده است. توحید ذاتی اولین قسم توحید نظری است که خود دارای دو بعد است: 1) اعتقاد به بساطت ذات که گاه به آن "توحید احدی" گفته می شود؛ 2) اعتقاد به یکتایی ذات الهی و نفی شریک و همتا از او که گاه (توحید واحدی) خوانده می شود. با توجه به شیوع نسبی اعتقاد شرک آمیز به وجود دو یا چند خدا (مانند اعتقاد به ثنویت و تثلیث) احادیث حضرت علی (علیه السلام) بر بعد دوم تاکید بیشتری دارد؛ هر چند از برخی روایات علی (علیه السلام) می توان اصل توحید احدی و بساطت را نیز استفاده کرد که در رساله ذکر کردیم. مقصود از توحید ذاتی بساطت (مرکب نبودن) ذات الهی از یک سو و یکتایی (شریک نداشتن) آن از سوی دیگر است. اصل توحید ذاتی، آن گونه که در قرآن و روایات پیشوایان دین بیان شده است بسیار عمیق و دارای لایه ها و بطون مختلفی است که اندیشمندان مسلمان تاکنون تنها به بخشی از آن راه یافته اند. ترکیب سه گونه است: الف) ترکیب عقلی؛ مانند ترکیب شیء از وجود و عدم و ترکیب از وجود و ماهیت و ترکیب از جنس و فصل. ب) ترکیب خارجی؛ مانند جسم از ماده و صورت یا ترکیب شیء مادی از عناصر اولیه ج) ترکیب مقداری؛ مانند ترکیب جسم از اجزای بالقوه مقداری ذات خداوند از انحای سه گانه ترکیب (عقلی، خارجی و مقداری) منزه است و این مدعا را می توان با ادله گوناگون عقلی به اثبات رساند. یکتایی و وحدانیت خداوند و نفی شریک برای او، از راه های مختلف عقلی قابل اثبات است. وحدت خداوند از قبیل وحدت عددی نیست تا بتوان وجود یک یا چند خدای دیگر را ممکن دانست؛ بلکه وحدت او وحدتی حقیقی است و از این رو اصولاً تصور خدای دیگر، تصور امر محال و نامعقولی است. قرآن کریم با عباراتی همچون "لیس کمثله شیء" و آیات سوره توحید بر بی همتایی ذات خداوند تاکید می کند. در نظر برخی مفسران، عبارت "قل هو الله احد" بر بساطت ذاتی و عبارت " و لم یکن له کفواً احد" بر نفی شریک و همتای خدا دلالت دارد. همان گونه که در مباحث مربوط به توحید صفاتی خواهیم پرداخت، که ذات الهی به دلیل وجوب وجود، دارای همه اوصاف کمالی است و هر صفتی که از کمالات وجودی به شمار آید و فقدان آن مستلزم نقص و محدودیت باشد( مانند علم، قدرت، حیات و..) به کامل ترین وجه ممکن و به صورت مطلق و نامحدود درباره خداوند صدق می کند. شایان ذکر است که بحث توحید صفاتی به آن دسته از اوصاف الهی اختصاص دارد که "اوصاف ذاتی" در مقابل "اوصاف فعلی" و "ثبوتی" در مقابل اوصاف سلبی هستند. بر این اساس، توحید صفاتی به سه اصل قابل تحویل است: 1- ذات و اوصاف الهی، از نظر مفهوم، مغایرند. 2- بین ذات و هر یک از اوصاف ذاتی الهی، وحدت و عینیت خارجی و وجودی برقرار است. 3- بین هر یک از اوصاف ذاتی با سایر اوصاف ذاتی، وحدت و عینیت خارجی و وجودی برقرار است. سعی شده است بحثی نسبتاً مستوفی در این رابطه انجام گیرد و در آخر رساله تحقیقی نتیجه و عذر نقصیر در رابطه با مباحث گذشته ذکر شده است.