مطالعه اشیای مکشوفه از بافت تاریخی اردبیل و محوطه تاریخی مجموعه شیخ صفی الدین اردبیلی با روش گسیل پرتو x ایکس با تابش پروتون (pixe)

استفاده از روش های آنالیز هسته ای برای تعیین نوع و مقدار عنصر های تشکیل دهنده ی اشیا قدمت طولانی دارد، به طوریکه از سال 1956 میلادی، استفاده از این روش ها در باستان سنجی و باستان شناسی مورد توجه دانشمندان قرار گرفت. پیکسی (گسیل پرتوی ایکس با تابش پروتون) یکی از روش های آنالیز عنصری است که در سال 1970کشف شد. این روش که غیر مخرب، سریع، همگانی و بس عنصری است برای اولین بار در باستان شناسی کاربرد یافت، و در طی سالیان متمادی در زمینه های زیست شناسی، پزشکی، حفاظت از هنر، تجزیه و تحلیل مواد و آلودگی محیط زیست مورد استفاده قرار گرفته است. اصولاً هدف از آنالیز اشیا ی باستانی پاسخ به یک یا چند سوال زیر است: یافتن منشأ به منظور قرار دادن شی باستانی در مجموعه ی تاریخی، جغرافیایی خود - دستیابی به تکنولوژی ساخت- تعیین اینکه کدام قسمت از شی اصلی و کدام قسمت ترمیم شده است و همچنین اصالت اشیا- تعیین روش های مرمت این اشیا- برای تحلیل اوضاع اقتصادی، سیاسی، فرهنگی دوره ی اشیای مکشوفه. پیکسی برای شناسایی عناصر در محدوده ی عدد اتمی سدیم با عدد اتمی 11 تا اورانیوم با عدد اتمی 92 حساس است. در این روش براثر برخورد باریکه ی پروتون با اتم های عناصرتشکیل دهنده ی نمونه ها، اتم ها می-توانند یکی از الکترون های لایه های داخلی خود را از دست بدهند. پر شدن لایه ی داخلی اتم ها توسط الکترون-های لایه های بالایی، به علت وجود اختلاف انرژی لایه ها با گسیل پرتوی ایکس صورت می گیرد. برای اندازه گیری انرژی و شدت پرتوهای ایکس مشخصه از آشکارساز si(li) یا نظیر آن استفاده می شود. انرژی پرتوهای ایکس نوع عنصر و تعداد آن ها، فراوانی نسبی آن عنصر را در نمونه ها مشخص می کند. این اندازه گیری به طور همزمان برای شناسایی 25 الی30 عنصر حساس است. در این پایان نامه که مشتمل بر 5 فصل است، سکه ها و سفال های مکشوفه از بافت اردبیل مخصوصاً مجموعه ی شیخ صفی به روش پیکسی مورد آنالیز قرار گرفت. این آنالیز ها در آزمایشگاه واندوگراف انرژی و اتمی ایران (پژوهشگاه علوم و فنون هسته ای ) انجام شد. نتایج تجربی این آنالیز ها در فصل پنجم آورده شده است. بقیه ی فصل ها نیز شامل: آشنایی با فرآیند تولید پرتوی ایکس در فصل اول، آشنایی با آنالیز پیکسی در فصل دوم و حساسیت در پیکسی و عوامل موثر بر آن، شرح آزمایش و ابزار آرایی آن به ترتیب در فصول سوم وچهارم گنجانده شده است.