بررسی و تحلیل جام جم اوحدی با نگاهی به جام در متون ادبی

جام جم اوحدی، که با باور سراینده ی آن در برگیرنده ی همه ی حقایق مورد نیاز انسان برای نجات و رسیدن به کمال است، منظومه ای به زبان فارسی و در قالب مثنوی است. این مثنوی در پنج هزار بیت و به پیروی از وزن و سبک حدیقه الحقیقه ی سنایی سروده شده است ولی از نظر بیان شیرین تر و روان تر از آن است و از نظر مضامین، ضمن نزدیکی به تجارب مردم روزگار خود، در بیان نکته ها و موضوعات اخلاقی، عرفانی و تربیتی اثری ارزشمند و موفق است. در ادبیات فارسی، جام و مترادفات و ترکیبات آن بارها دستمایه ی مضمون آفرینی و رمز پردازی های شاعران و عارفان قرار گرفته است. از آن جایی که "می" با نفی خودی، عارف را به اتحاد با موضوع معرفت خویش می کشاند، جام، رمزی از محل تجلی معرفت واقعی (دل) است. در پهنه ی اندیشه ی هر عارف شاعر یا هر شاعری که ابیاتی عارفانه سروده است، رمزپردازی از جام، شگفت نمی نماید، زیرا به مانند بسیاری از واژه ها چنان توسع معنایی یافته است تا ظرف بیان ژرفای اندیشه ی فلسفی یا عرفانی قرار گیرد. روشن است واکاوی این گستره معنایی و رمز گشایی از واژه ی "جام" که تقریبا از وجوه مشترک زبان عارفانه و دستگاه واژگانی آن هاست، ضمن تبیین کیفیت رمزپردازی و توسع معنایی واژه های عادی، به ما در شناخت جنبه هایی از فرایند ارتباطات کلامی عرفا و ژرف اندیشی بیشتر در نظام اندیشگانی و منظومه معنایی آنها یاری می رساند. از آن جا که تاکنون از یک سو، تحقیقی جامع درباره ی جام و انواع و اقسام و مراتب و اجزای مختلف آن و چگونگی کاربرد آن در دستگاه واژگانی و زبانی صوفیه انجام نشده است و از دیگر سو، درباره ی جام جم اوحدی به عنوان تنها اثر مستقل و متمرکز در باب "جام جم" که بی شک ناظر بر ارتباطی بینامتنی با کاربرد آن در متون پیش از اوست. به طور خاص، پژوهشی صورت نگرفته است، ضرورت چنین تحقیقی آشکار می شود. این پژوهش با روشی توصیفی – تحلیلی تلاش می کند تا ضمن بررسی در زمانی سیر تطور زبانی و معنایی واژه ی "جام" آن را در ساختار مثنوی جام جم اوحدی واکاوی و تحلیل نماید. بنابر نتایج این پژوهش واژه ی "جام" و ترکیب " جام جم" با بهره مندی از پیشینه ی معنایی و کارکردهای رمزناکانه آن در دستگاه زبانی و فکری صوفیه در نزد اوحدی به اوج توسع معنایی می رسد.