روش شناسی تفسیر مواهب علیه

چکیده مواهب علیّه یا تفسیر حسینی از تفاسیر مشهور قرن نهم هجری، تألیف کمال الدّین حسین واعظ کاشفی به زبان فارسی است. افزون بر مواهب علیّه، وی تفاسیر دیگری به زبان فارسی دارد همانند جواهر التفسیر لتحفه الامیر، جامع الستّین یا تفسیر سوره یوسف. این تفسیر بر مشرب عارفان نوشته شده و البته در عبارت پردازی های ادبی نیز برجسته بوده و در آن به اقوال عارفان و صوفیان، نظیرِ ابن عربی، قشیری، سنایی، مولوی و عطّار نیشابوری چه در نثر و چه در نظم، فراوان تکیه شده است. در مواهب علیّه تفسیر عرفانی به مثابه یک روش تفسیری دیده می شود و مفسر آن، بر این باور است که الهامات و واردات قلبی عارف می تواند مقصود الهی از آیات قرآن باشد. علی رغم عرفانی بودن تفسیر مواهب علیّه، وجوه کلامی نیز در آن برجسته می نماید گرچه نمی توان به طور قاطع گفت وی از مشرب کلامی خاصّی مانند کلام شیعی یا معتزلی و یا اشعری دفاع کرده، چرا که رگه هایی از هرکدام از این رویکردهای کلامی در آن به چشم می خورد و شاید راز قطعی نبودن مذهب وی هم در همین نکته نهفته باشد. با این وصف، بر اساس گزارش افندی، این نکته که فیض کاشانی به توصیه شاه عباس دوم، این تفسیر را اصلاح کرده و نام تنویر المذاهب بر آن نهاده است حاکی از غلبه یافتن اندیشه های کلامی اهل سنّت در این تفسیر است. این تنوّع و رویکردهای گونه گون کلامی در تفسیر، از یک سو محصولِ پیچیدگی عصر وی و تنوّع نگرش های مخاطبانش و استقبال عامّه از این تفسیر و از سوی دیگر کوشش کاشفی برای جلب رضایت همه مخاطبان بوده است. بهره گیری از دیدگاه های تفسیری کشف الأسرار در فراز و فرودهای تفسیر مواهب، انگاره و فرضیه تأثیرپذیری از این تفسیر کهن و عرفانی را پیش روی محققان قرار داده است. این بهره گیری بر اساس نوبه سوم کشف الأسرار بوده که یکسر، عرفانی است. تأثیر کشف الأسرار بر مواهب به گونه های مختلف صورت گرفته است، از اقتباس عین عبارات یا مضامین آن، همراه با استناد به اقوال بزرگان عارف گرفته، تا تأثیر مبانی عرفانی و مفسران عارف نظیر، تأویل گرایی و توجه به جنبه های باطنی آیات قرآنی و بسنده نکردن به معنای ظاهری . واژگان کلیدی: تفسیر عرفانی، روش های تفسیری، کشف الأسرار، جنبه های کلامی تفسیر، ملّاحسین کاشفی، مواهب علیّه