حقوق شهروندی در مدیریت امام علی (ع)

با توجه به این که که اسلام کامل ترین دین است، کامل ترین دستورات و قوانین را در همه ی ابعاد وجودی بشر در نظر گرفته و از طریق وحی، پیامبر و معصومان برای او به ارمغان آورده است. از آن جا که خاستگاه حقوق بشر در اندیشه اسلامی فطرت انسان است، ارتباط فرد با جهان آفرینش از دیدگاه این حقوق مورد غفلت قرار نگرفته است. علی (ع)به عنوان بزرگ ترین مفسر قرآن و برترین حاکم اسلامی پس از پیامبر اکرم(ص)نسبت به این حقیقت مهم بی توجه نبوده ، بلکه معنای واقعی حقوق شهروندی مورد نظر قرآن و سنت پیامبر(ص) را می توان در رفتار و عملکرد ایشان در طول مدیریت کوتاه حضرت مشاهده کرد، چرا که مدیریت پنج ساله ی ایشان نمونه ی کاملی از تکریم حقوق و آزادی های انسان می باشد. بدون شک محورهای مطرح شده در این پژوهش، در مقابل آن چه در نهج البلاغه در این خصوص می توان یافت، بسیار اندک و در حد بضاعت ناچیز نویسنده است. آن چه در این تحقیق به اندازه ممکن به آن پرداخته شده، نخست بیان مبانی حقوق شهروندان با عناوینی چون حق حیات، حق امنیت، حق رفاه و آسایش، حق مشورت و حق آزادی به طور مختصر در قرآن و مدیریت پیامبر(ص) و سپس به طور خاص و با تفصیلی بیشتر در مدیریت علوی است. قبل از ورود به بخش حقوق شهروندی در مدیریت امام(ع) اصول مدیریت مدنی در نگاه امیرالمومنین(ع) در راستای احقاق حقوق شهروندان در یک بخش مورد بررسی قرار گرفت. ایشان در دوره مدیریت کوتاهشانئاصولی همچون خدامحوری و تقوا، امانت داری نسبت مدییت، مردم شناسی، مردم داری، پرهیز از خشونت، بخشش و اغماض، خدمت خالصانه و بدون منت، نظارت بر کار مدیران، تشویق و تنبیه، ساده زیستی، شایسته سالاری و انتخاب افراد اصلح در راستای حقوق شهروندان را مورد توجه قرار داده اند که اهمیت این اصول در نگاه امام(ع) را در لابلای نامه های ایشان به فرمانداران می توان به خوبی مشاهده کرد. امام علی(ع) بزرگترین حق را حق مردم بر حکومت و حق حکومت بر مردم دانسته و سعادت و شقاوت جامعه را در گرو ادای این حقوق می دانند و برای تکلیف رابطه ای دو یویه قائلند. ایشان توجه به امور معنوی در کنار امور مادی از جمله امر به تقوا و حق هدایت مردم و توجه به کرامت انسانی آن ها در هر رنگ و قومیت و نژاد دینی که هستند، از مهم ترین حقوق آن ها برمی شمرند، یکی از محورهای مورد توجه در حکومت ایشان، می توان به مسئله ی احیاء و اقامه ی حق و دفع باطل، تربیت صحیح و احیای ارزش های اسلامی و حق تعلیم و تربیت اشاره کرد. در زمینه ی حقوق اجتماعی، آن چه در سیره مدیریتی ایشان مشهود است، عدالت اجتماعی به معنای برخورداری یکسان همه مردم از امکانات جامعه است که در زمان خلفا این امر بسیار کمرنگ شده و امکانات جامعه عملاً در اختیار گروهی خاص قرار گرفت و امام (ع) بعد از به دست گیری خلافت اولین هدف خود را عدالت قرار داد امنیت اجتماعی نیز یکی دیگر از مصادیق حقوق اجتماعی است که حضرت از ابتدای به دست گرفتن مدیریت جامعه به این امر اهتمام داشته و مواضع روشن خود را در فراهم کردن امنیت در همه وجوه آن بیان کرده و یکی از دلایل لزوم حکومت و مدیریت را ایجاد امنیت و آرامش در جامعه می داند. از دیگر حقوق مردم بر حکومت، آزادی سیاسی است. آن چه در این محور مورد توجه قرار گرفت توجه امام(ع) به آزادی سیاسی به عنوان یکی از حقوق مهم سیاسی مردم است که انتخاب مردمی ایشان، همچنین شیوه برخوردشان با مخالفین و احزاب و آزادی آن ها در ابراز عقیده و انتقاد، نمونه بارزی از احقاق این حق توسط ایشان است. از دیگر حقوق مورد توجه امام، حقوق اقتصادی است که با فروعاتی همچون عدالت اقتصادی، امنیت اقتصادی، حق مالکیت فردی و حق رفاه و عمران و آبادانی در نگاه امام(ع) مورد بررسی گرفته است. همچنین به حقوق قضایی مردم نیز با زیر شاخه هایی همچون آزادی در طرح دعاوی و انتخاب قضات شایسته پرداخته شده است. در بخش آخر این پژوهش حقوق قشرهای مختلف مردم از جمله حق فقرا، مستضعفان، اقلیت ها، تجار و کسبه، قاضیان، مجرمان و خطاکاران نیز از نظر گذرانده شده است. با توجه به ناکامی و ناکارآمدی روز افزون نظریه پردازی های مدعیان حقوق بشر و وجود چالش های جوامع امروزی، استخراج این راهکارها از منابع مهم دینی خصوصاً کتاب مقدس نهج البلاغه و عملی کردن آنها، یکی از ضرورت های مهم است و چون این نظریات ارزنده با واقع بینی خاص حضرت و در واقعیت اجتماع بیان شده، در جوامع امروز هم قابل اجراست که این مهم با درخواست و تلاش روزافزون مسلمانان در این زمینه میسرخواهد شد.