دیدگاه ناقدان عربی عصر عباسی درباره ی تأثیر محیط و حالت های روحی بر شعر

گرچه نقد و بررسی آثار ادبی با توجه با رابطه ی آن با محیط و روحیات شاعر، امروزه نقد اجتماعی و نقد روانشناسی نام گرفته و اصول و معیارهای آن در قرون اخیر تنظیم شده است، اما منتقدان ادب عرب در قرون ابتدایی پس از ظهور اسلام به ارتباط ادبیات و مخصوصاً شعر با این امور پی برده و در نقدهای خویش، این ملاک ها را مدّنظر گرفته بودند. با بررسی آثار ناقدان بزرگ عصر عباسی و استخراج و تحلیل اندیشه های نقدی آنان در زمینه ی تأثیر محیط زندگی شاعر و همچنین حالت های روحی او بر شعر، می توان فهمید که اصول و ریشه های نقد اجتماعی و نقد روانشناسی در ادب گذشته وجود داشته است. در این پژوهش که با روش تحلیلی- توصیفی و کتابخانه ای انجام گرفته، با بررسی مهم ترین آثار برخی از ناقدان برجسته ی عصر عباسی یعنی ابن سلّام، جاحظ، ابن قتیبه، ابن طباطبا، آمدی و قاضی جرجانی، سعی شده اندیشه های آنان در زمینه ی تأثیر محیط و حالت های روحی شاعر بر شعر جمع آوری و بررسی شود. نتایج به دست آمده از این پژوهش به شرح زیر است: 1- شعر، انعکاس تصویر محیط طبیعی و اجتماعی پیرامون شاعر است. 2- محیط جغرافیایی بر روحیه ی شاعر و در نتیجه بر اسلوب شعری وی تأثیر می گذارد، همچنین در هر اقلیم و هر دوره ای شیوه و سبک خاصّی در شعر رایج و مقبول است. 3- شرایط اجتماعی بعد از ظهور اسلام در مسیر حرکت شعر و ادب تأثیر گذار بود، برخی این شرایط را باعث رونق شعر و گروهی، آن را عامل رکود شعردانسته اند. 4- نشاط و رونق محیط ادبی نیز بر رشد و رونق شعر تأثیر می گذارد. 5- خصوصیات اخلاقی، حالت های روحی، واقعی یا ساختگی بودن عاطفه ی شعری، استعداد شعری، ذکاوت، طبع و سرشت شاعر، متکلّف یا مطبوع بودن وی و توجه به عواطف و ذوق مخاطبان، از عوامل درونی تأثیرگذار بر سرودن شعر و گیرایی آن محسوب می شوند. کلید واژه ها: شعر، نقد ادبی، نقد اجتماعی، نقد روانشناسی، ناقدان عصر عباسی.