تأثیر شعر بر روی سفال ایران دوره اسلامی

در دوران اسلامی شعر و مضامین آن تأثیرگذار و الهام بخش بسیاری از هنرها بوده است. هنرهای همچون نقاشی، خوشنویسی، موسیقی، منسوجات، فلزکاری و... در هنر سفالگری این دوره نیز می توان تأثیر و کاربرد شعر را به کرات مشاهده نمود. در این میان پیوند شعر با هنرهای چون خوشنویسی، نقاشی، تریینات معماری که هر کدام، رابطه ای خاص و ویژه با سفال پیدا می کند اهمیت دارد. زیرا آنچه که مسلم است برای حضور شعر و تأثیر آن بر سفال هرگز نمی توان از موجودیت و نقش دو هنر خوشنویسی و نقاشی گذشت از طرفی دیگر قسمت زیادی از سفال های دارای کاربرد شعر کاشی ها می باشند که در بخش تزئینات معماری جای می گیرد. خط و خوشنویسی در تزیین هنرهای همچون، سفال، منسوجات، ظروف فلزی و غیره به طور فراوان بکار گرفته شده است. با مطالعه این آثار در قلمرو سفالگری به ارتباط و پیوند تنگاتنگ خوشنویسی با شعر و سفال پی برده می شود. با توجه به آن که اشعار با استفاده از انواع خطوط بر روی سفال نوشته شده است. آثار متأثر از شعر در هنر سفالگری به صورت تصویرسازی های اشعار نیز بوده است و تعداد متعددی از سفالینه های مینایی و کوباچه تحت تأثیر مصورسازی های کتاب آرایی آن دوره بوده است. البته نباید فراموش کرد که ادبیات کلاسیک فارسی و نقاشی کتاب پدیده ای در ارتباط با هم بنا برخواسته ها و اهداف خاص هنر هر دوره بوده و با توجه به آن پیشرفت کرده است. در کتاب آرایی نقاشی از مضامین اشعار مایه می گیرد؛ اشخاص و صحنه های داستان را می نمایاند و سخن شاعر را به زبان خط و رنگ مجسم می کند و کار او بیشتر مصورسازی است ولی در نقاشی و تصویرسازی سفالینه ها، سفال همچون بوم و صفحه مجزا برای هنرآفرینی سفالگر نقش ایفا می کند. با توجه به اینکه سفال از لحاظ فرم و شکل در دو بخش مجزا 1. ظروف و مجسمه 2. کاشی قرار می گیرد و کاشی خود متریال و ابزاری برای تزئینات معماری می باشد ارتباط بین شعر و معماری هم اهمیت پیدا می کند. کاشی کاری بارزترین نمونه تزیین در معماری اسلامی است و شاخص ترین عنصر تزئینی بوده است که جلوه شعر را به معماری بخشیده است. به صورت کلی باید گفت که ادبیات فارسی و در میان آن شعر فارسی در هنر ایران به عنوان هنر مادر نگریسته می شود اگرچه هنرهایی آن دوره همچون خوشنویسی و کتاب آرایی، منسوجات، موسیقی، سفال، و تذهیب دارای هویت های مستقلی هستند لیکن معمولاً در همراهی با اشعار است و بخش عمده ای از درون مایه خود را در این دوران از شعر فارسی و انواع مضامین آن مایه گرفته اند. انواع تغییرات و تحولاتی که در ساخت و تولید و تزیین سفال در دوره اسلامی به وجود آمده است بر روی هم تأثیر گذاشته و گاه با هم رابطه تنگاتنگ پیدا می کند. شاخصه های هنر سفالگری دوره اسلامی شامل فرم، تکنیک و نقوش می شود که هر کدام در ارتباط با کاربرد شعر نقش ویژه ای در تولید آثار سفالی ایفا می کنند. درباره فرم سفالینه ها و ارتباط آن با کاربرد شعر باید گفت در بعضی از فرم ها مقبولیت بیشتری برای کاربرد شعر وجود داشته است مانند فرم کاسه. شاید بتوان دلیل آن را مناسب بودن فرم آن برای نمایش اشعار یا کاربرد زیاد این فرم نسبت به دیگر فرم ها دانست. شعر بر روی کاشی نیز استفاده می شده است. کاشی های بسیاری از بناهای مذهبی و غیرمذهبی با اشعار شاعران تزیین شده است. از مهم ترین شاخصه های هنر سفالگری دوران اسلامی ابتکار در انواع تکنیک های جدید تزیین و لعاب دادن سفال بوده که در سایه مضامین اشعار شاعران ماندگارترین شاهکارهای تاریخ سفالگری را به وجود آوردند. بعضی از این تکنیک ها با کاربرد شعر بر روی سفال رابطه مستقیم و نزدیک پیدا می کند. انواع تکنیک های سفال با توجه به فضا و امکاناتی که در اختیار سفالگر قرار می دهد در چگونگی کاربرد شعر بر روی سفال موثر است. بعضی از تکنیک ها در تکثیر و گسترش بیشتر اشعار و نقوش آن تأثیری مستقیم ایفا می کند مانند تکنیک قالبی و بعضی مانند تکنیک مشبک از نظر بصری با ایجاد فضاهای منفی با اشعار ارتباط پیدا کرده و به همراهی اشعار در ایجاد فضاهای شاعرانه و خیالی سفال می پیوندد. .....سفالینه های دارای کاربرد شعر به دو شیوه یکی نوشتاری و دیگری تصویرسازی بر روی سفال نقش می بندد که در ارتباط با انواع تکنیک ها با امکانات آنان همراه می شود. در این میان در بخش نوشتاری دو تکنیک زرین فام و زیرلعابی بیشتر از سایر تکنیک ها به کار برده شده است و اشعار آن نیز اغلب رباعیات عاشقانه و عارفانه و حکمی بوده است. البته در سفالینه های زرین فام آثار قابل توجهی از تصویرگری های اشعار نیز موجود می باشد. اما بخش نوشتاری آن بسیار پررنگ تر می باشد. در بخش تصویرسازی اشعار، تکنیک مینایی بیشتر از انواع تکنیک ها مورد استفاده بوده که مضامین اشعار آن بیشتر شامل مجالس شاهنامه و داستان های روایی بوده است. از دیگر شاخصه های هنر سفالگری انواع نقوش استفاده شده بر روی سفال می باشد. نقوش سفال ارتباط تنگاتنگ با کاربرد شعر بر روی سفال داشته است. بدیهی است که در نگاه اول و سطحی به موضوع ما باید تنها بخش نوشتاری را در حوزه این رساله قرار می-دادیم. اما نقوش دیگر نیز متأثر از شعر در تصویرسازی های اشعار و ایجاد فضای شاعرانه برای نوشتن اشعار بر روی سفالینه استفاده شده است. از انواع نقوش بررسی شده در این رساله با توجه به ارتباط کاربرد شعر می توان انواع نقوش 1. انسانی 2. حیوانی 3. گیاهی 4. هندسی 5. نوشتاری را نام برد. از نقوش انسانی و حیوانی برای تصویرسازی مضامین اشعار حماسی و داستانی و گاه برای ایجاد فضای خاص، شاعرانه و خیال انگیز در کنار اشعار نوشتاری بر روی ظرف استفاده می شده است. از نقوش گیاهی، اسلیمی ها و ختائی ها برگرفته از نقوش گیاهی بیشتر به عنوان یکی از عناصر سازنده فضاهای تصویرسازی ها و فضاهای شاعرانه در کنار نوشتار و غالباً به عنوان زمینه ای برای موضوعات دیگر بکار برده می شده است. نقوش هندسی یکی از متداولترین نقوش تزیینی بر روی سفالینه ها و کاشی دوره اسلامی بوده است و به عنوان فضایی برای تصویرسازی و چارچوبی هندسی برای ایجاد فضایی شاعرانه و متناسب برای نقوش و اشعار نوشتاری بکار رفته است. یکی از شیوه های نگارش اشعار بر روی سفال نقوش نوشتاری و استفاده از انواع خطوط بوده است. که هم از نظر وجه تجسمی خود خط و هم وجه محتوایی اهمیت دارد. بین نقوش نوشتاری و شعر ارتباط انکار ناپذیری وجود دارد. در مجموع با نگاه کلی به نقوش سفال های دارای کاربرد شعر خواهیم دید که سفالگر دوره اسلامی از تمام نقوش برای بیان فضایی شاعرانه و مضامین آن استفاده کرده است. از مناطقی که دارای سفالینه های با کابرد شعر بوده است می توان شهرهای چون کاشان، ساوه، سلطان آباد، ری، گرگان، تخت سلیمان، نیشابور را نام برد که در این میان نیشابور به دلیل اینکه زمینه پیدایش را در تولیدات بعدی دیگر شهرها فراهم نموده است و کاشان، ری ، گرگان تخت سلیمان به دلیل حجم آثار زیاد بجا مانده از اهمیت ویژه ای برخوردار است. اما از دلایل استفاده از سفال به عنوان بوم برای شعر می توان جنبه عمومیت و مردمی بودن سفال دانست که برای گسترش اشعار ملی و فرهنگ بومی مناسب بود. دلیل دیگر بازنمود اشعار بر روی سفال توسط هنرمند سفالگر می باشد به طوری که سفال همچون بومی جاودان نسبت به انواع مصالح دیگر برای ثبت و ظبط اشعار شاعران استفاده شده است. حتی بعضی از این کتیبه ها را می توان به عنوان منابع ادبیات در نظر گرفت. مسلم است که تصاویری که براساس اشعار شاعران بر روی سفالینه ها نقش بسته شده است، در مرتبه اول نوعی بازنمایی می باشد که هنرمندان آن را با خیال و تصور خود آمیخته و بر روی سفال به نمایش گذاشته و همچون تابلوی نقاشی ما را به تماشا می نشاند. از دیگر دلایل بکارگیری شعر بر روی سفال را می-توان فرانمود احساسات سفالگر در اثر هنری خویش دانست که به بهانه و در راستای ادبیات و شعر زمان خود به نمایش می گذارد. احساسات فرانمود شده سفالگر را در تصویرگری نقوش سفالینه های برگرفته از اشعار حماسی و غنایی می توان مشاهده نمود احساساتی از قبیل عشق را در تصویرسازی داستان های بیژن و منیژه، خسرو و شیرین، آزاده و بهرام، همای و همایون و لیلی و مجنون، ... و تحسین دلاوی و شجاعت را در تصویرسازی دیگر داستان های ملی همچون رستم و دیگر صحنه های قهرمانی شاهنامه مشاهده نمود. از دلایل بکارگیری بوم سفال برای شعر می توان به این نتیجه نیز دست یافت که استفاده از شعر و کاربرد آن بر روی سفال نمی توانسته تنها جنبه تزیینی داشته باشد. نحوه کاربرد شعر بر روی سفال به دو صورت نوشتار و تصویرسازی بوده است. در نوشتار از انواع خطوط زیبا استفاده شده که بیشترین نوع خط مورد استفاده خط نسخ و تعلیق بوده است. ترکیب بندی اشعار بر روی سفال همواره در کنار و همراه نقوش دیگر بوده است به طوری که تزیین این نوع سفالینه ها نوعی صفحه آرایی به شمار می آید که ترکیب نوشتار و تصویر است. در همه نمونه ها هیچ گاه تصویر و نوشتار با هم تداخل پیدا نکرده و برای نوشتن اشعار از نواری جدا کننده استفاده شده است. که در بیشتر مواقع رنگ این نوارها با زمینه و نقوش دیگر در تضاد است. طرز قرار گرفتن این نوارها بر روی سفال اهمیت خاصی دارد و دارای تأثیر بصری و زیباشناسی خاصی در اثر شده است. در تصویرسازی ها اشعار حماسی و اشعار غنایی داستانی از مضامین عمده بوده است. با توجه به خصوصیت ذاتی که مضامین داستانی دارند برای نقاشی و تصویرسازی بر روی سفال مناسب بوده است. گاه این تصویرسازی ها برگرفته از میناتور های خطی مصور آن دوران بوده است. تکنیک ساخت سفال های دارای تصویرسازی بیشتر مینایی بوده است. اولین تصویرسازی های موجود برگرفته از اشعار حماسی بوده است. درباره ارتباط شکل ظرف و کاربرد آن نیز باید گفت که در اکثر موارد منظور سفالگر از استفاده از شعر بر روی سفال تلاش برای همگامی اشعار با کاربرد آن نبوده است اما مواردی نیز وجود داشته که اشعار همگام و متناسب با شکل ظرف بکار برده شده است. همگامی و هماهنگی تصاویر با اشعار بکار گرفته شده در اکثریت موارد دیده نمی شود و تصویر و اشعار با هم ظاهراً هیچ ارتباطی ندارند. باید ارتباطشان را نه در یک سطح روایی بلکه در سطح دیگر مانند متن و تصویر یک کارت تبریک که ضرورتاً ربطی بهم ندارند و هر دو بازتاب احساست هستند در نظر گرفت. مضامین اشعار استفاده شده بر روی سفال های این دوره را می توان به دو صورت کلی از انواع ادبی جای داد حماسی و غنایی. اشعار حماسی شامل اشعار و مضامین داستان های شاهنامه از جمله ضحاک مار به دوش، رستم، بیژن و منیژه آزاده و بهرام گور... و شخصیت-های شاهنامه مانند سیمرغ اژدها ... و صحنه های شکار دانست که بر روی بسیاری از سفالینه-ها نقوش آن مشاهده می شود. مضامین غنایی اشعاری هستند که در بر دارنده احساسات و عواطف شخصی می باشند. از انواع اشعار غنایی رباعیات فلسفی، عاشقانه، صوفیانه(عارفانه) بر روی ظروف و کاشی های ایران بسیار استفاده شده است. که در بر دارنده مفاهیمی از جمله شکوئه از روزگار، رندانه، می پرستانه، اظهار شادی ، شکوئه از فراق، وفاداری، ثبات و ... می باشند. اما اشعار غنایی داستانی نیز بر روی سفال استفاده شده است، داستان های غنایی چون خسرو و شیرین لیلی و مجنون نظامی و همای و همایون خواجه کرمانی که به صورت تصویرسازی برروی سفال آمده است. یکی دیگر از مضامین غنایی مورد استفاده بر روی سفال اشعار غنایی وصفی بوده است که با توجه به توصیف های که در اشعار از بهار، باغ، صبح، ماه، خورشید، ادوات موسیقی، مجالس شکار، مجالس بزم و باده خواری... وجود داشته سفالگران نیز تحت تأثیر این اشعار فضاها و نقوشی بر روی سفال انگاشتند. اشعار عرفانی غنایی که در بردارنده احساساتی در برابر معشوق آسمانی است بر روی سفال های این دوره نیز مشاهده می شود که شامل رباعیات و اشعار صوفیانه و عارفانه از شاعرانی چون سنایی، ابوسعید ابوالخیر، مولانا، خواجه عبداله انصاری و... می باشد. تصویرسازی هایی نیز تحت تأثیر اشعار عرفانی این دوره بر روی سفال وجود دارد. مضامین شعری سرشار از مفاهیم رمزی و نمادین است که با پیوند با سفال نمادهای نو و جدید زیادی را به آن می بخشد. از آن جمله می توان نقوش آدمی تحت تأثیر اشعار که گاه به عنوان موضوعی خاص که بشر را در مسیر شناخت شأن ازلی خویش یاری می رساند و نمایش دهنده تیپ و نمونه انسان است نه انسانی خاص و مشخص در تصویرسازی اشعار اشاره کرد. همچنین گاهی تعابیری که شاعران از عناصر طبیعت و اشیاء و انسان ارائه می-کردند نگارگر سفالینه نیز سعی می کرد در نقوش سفالینه ها معادل تجسمی آن را بکار گیرد. در نمادگرایی متأثر از اشعار همچنین می توان نقوش پرندگان مانند کلاغ سیمرغ هود طوطی و کبوتر را نام برد که همواره در شعر شاعرانی چون فردوسی، عطار، خیام، نقش نمادین داشته اند. درباره استفاده از شعر بروی سفال در گذر زمان نیز باید گفت اولین اشعار مورد استفاده را می توان اشعار حضرت علی(ع) و متون برگرفته از اشعار حاتم الطائی دانست. ولی گسترش و شکوفایی استفاده از شعر و تأثیر شعر بر هنر سفالگری را باید مدیون تولد شاهنامه دانست. اوج استفاده از شعر در دوره میانه اسلامی یعنی سلجوقیان خوارزمشاهیان ایلخانیان بوده است. از اوایل دوره صفویه روند کاربرد شعر بر روی سفال و تأثیر آن کاسته و سفالینه ها بیشتر تحت تأثیر عناصر غربی قرار گرفتند اگرچه سفالینه های همچون کوباچه هنور در بر دارنده مضامین شعری و اشعار بودند. در قرن اخیر با از بین رفتن کارگاه مهم سفالگری تأثیر شعر بر روی سفال به شکل و شیوه قدیم از بین رفت و تنها بر روی آثار فردی بعضی هنرمندان معاصر و روی انواع سفالینه ها و نقش برجسته ها استفاده شد.