بررسی واج آرایی واژه های مشتق و مرکب زبان فارسی

پنج پرسش مطرح شده در این پژوهش عبارتند از: 1- تفاوت واژه های مشتق و مرکب به لحاظ توزیع هجا چگونه است ؟ 2- کدام فرایندهای واجی در واژه های مشتق دیده می شوند ؟ 3- کدام فرایندهای واجی در واژه های مرکب دیده می شوند ؟ 4- در واژه های دوهجایی وسه هجایی مشتق، رابطه ی بین هجای اول، دوم و سوم از لحاظ وزن هجا چگونه است ؟ 5- در واژه های دوهجایی وسه هجایی مرکب، رابطه ی بین هجاهای اول و دوم با هجای سوم از نظر مورا چگونه است ؟ برای پاسخ به این پرسش ها پنج فرضیه مطرح گردید که عبارتند از: 1- واژه های مشتق و مرکب به لحاظ توزیع هجا تفاوتی ندارند . 2- در واژه های مشتق ، فرایند درج صورت می گیرد . 3- در واژه های مرکب ، فرایند حذف صورت می گیرد . 4- در واژه های دو هجایی و سه هجایی مشتق ، هجای اول به لحاظ وزنی و تعداد موراها سبک تر از هجاهای دوم و سوم است . 5- در واژه های دوهجایی و سه هجایی مرکب، در هجاهای اول و دوم در مقایسه با هجای سوم ، تفاوتی میان تعداد موراها دیده نمی شود . اکنون به بررسی هریک از فرضیه ها پرداخته و درستی یا نادرستی آنها را تأیید می نماییم. 5-2-1 تفاوت واژه های مشتق و مرکب به لحاظ توزیع هجا با بررسی داده های مربوط به واژه های مشتق زبان فارسی معلوم گردید که بالاترین درصد وقوع هجا در واژه های مشتق، مربوط به هجای باز ? cو پایین ترین درصد، مربوط به هجای بسته ی cc? cاست. در بازنمایی (4-1) ترتیب انواع ساخت هجایی در واژه های مشتق از پربسامد به کم بسامد نشان داده شد: بازنمایی (4-1) c? > cvc > cv > c?c > cvcc > c?cc نتیجه آن شد که پربسامدترین ترین هجا در واژگان مشتق زبان فارسی، هجای باز بدون پایانه ای است که در هسته ی خود دارای واکه ی کشیده است. کم بسامد ترین نوع نیز هجای بسته ای است که دارای یک خوشه ی همخوانی در پایانه بوده و جایگاه هسته ی هجا ی آن را یک واکه ی کشیده پرکرده باشد. در بازنمایی (4-2) نیز ترتیب انواع ساخت هجایی در واژه های مرکب از پربسامد به کم بسامد نشان داده شد: بازنمایی (4-2) cc ?c < cvcc < ?c < cv <c?c < cvc بنابراین می توان نتیجه گرفت که پربسامد ترین هجا در واژه های مرکب زبان فارسی، هجای بسته ای است که در هسته ی خود دارای واکه ی کوتاه باشد. کم بسامد ترین نوع نیز هجای بسته ای است که دارای یک خوشه ی همخوانی در پایانه بوده و جایگاه هسته ی هجا ی آن را یک واکه ی کشیده پرکرده باشد در نمودار شماره (4-2) بسامد انواع ساخت هجایی واژه های مرکب و مشتق با یکدیگر مقایسه گردید و نتیجه آن شد که درصد هجاهای ,cvc ,cv ?c در واژه های مشتق بالاتر از واژه های مرکب، و درصد هجاهای cc?c و cvcc در واژه های مرکب، بالاتر از واژه های مشتق است. از دیگر تفاوت-های توزیع هجا در واژه های مشتق و مرکب، پایان یافتن واژه ها به هجاهای باز یا بسته بود که در 2,401 مورد، واژه های مشتق، به هجاهای باز و در 1,633 مورد به هجاهای بسته ختم می شوند. بنابراین در مشتق ها، واژه هایی که به هجای باز ختم می شوند، حدود یک ونیم برابر واژه هایی هستند که به هجای بسته ختم می گردند. همچنین در میان هجاهای باز، واژه هایی که به واکه ی کشیده ی/? /ختم می گردند، سه و نیم برابر واژه هایی هستند که به واکه ی کوتاه /v/ ختم می شوند. بر عکس، در مرکب ها، واژه های مختوم به هجاهای بسته چهاربرابر واژه های مختوم به هجاهای باز بوده، به گونه ای که 1178 واژه ی مرکب با هجاهای بسته و تنها 286 مورد با هجاهای باز پایان می-یابند. در واژه های مرکب، واکه های کوتاه دارای بسامد تقریبی یکسان (152 در برابر 134 مورد) در پایان واژه می باشند. پس از مقایسه ی بازنمایی های شماره ی (4-1) و (4-2) مشاهده گردید که در هر دو گروه از واژه ها، ساخت های cc?c و cvcc در انتهای پیوستار قرار گرفته اند. بنابراین می توان گفت در واژه های غیربسیط زبان فارسی، کمترین درصد ساخت هجایی را cc?c و cvcc تشکیل می دهند. بیشترین درصد هجا در هر دو گروه را نیز ساخت هایی به خود اختصاص می دهند که در هسته ی خود دارای یک واکه ی کشیده باشند. از تمامی آنچه ذکر شد می توان نتیجه گرفت که واژه های مشتق و مرکب به لحاظ توزیع هجا تفاوت دارند. بنابراین فرضیه ی اول مبنی بر این که واژه های مشتق و مرکب به لحاظ توزیع هجا تفاوتی ندارند رد می شود. 5-2-2 فرایندهای واجی در واژه های مشتق همان گونه که در فصل تحلیل داده ها ذکر گردید، از 4,034 واژه ی مشتق بررسی شده در زبان فارسی، 182 مورد انواع درج واج های میانجی مانند درج /?/، /j/، /v/،/?/ و نیز 20 مورد درج واکه صورت پذیرفته است. بالاترین درصد درج واج میانجی مربوط به همخوان /?/ و حدود 5/56 درصد است. کمترین بسامد نیز مربوط به درج همخوان /v/ با یک درصد می باشد. درج همزه در 11 مورد به وقوع می پیوندد. علاوه بر درج واج میانجی، نوع دیگری از درج نیز در واژه های مشتق وجود دارد که در آن یکی از واکه های کوتاه /e/، /a/ یا /o/ در مرز بین تکواژ و وند قرارمی گیرند تا از تشکیل خوشه های همخوانی سنگین در مرز دو هجای متوالی پیشگیری نمایند. همان گونه که ذکر گردید، یکی ازتفاوت های آشکار درج واکه با درج همخوان میانجی در آن است که در 95 درصد موارد درج واکه، واژه ها را می توان بدون اعمال درج نیز تلفظ نمود. همچنین بیان شد که در موارد اعمال درج واکه، توالی دو هجای فوق سنگین (سه و چهار مورایی) به چشم می خورد که در اثر درج واکه، هجای اول به دو هجای سبک تر تبدیل می شود. از میان 4,034 واژه ی مشتق، تنها در 12مورد فرایند حذف واج مشاهده گردید که هشت مورد مربوط به حذف همخوان /t/ و چهار مورد نیز مربوط به حذف واکه /e/ بود. در فرایندهای حذف همخوان، در شش مورد، هجایی که تحت تاثیر این فرایند قرار می گرفت دارای ساخت cvcc و در دو مورد دیگر دارای ساختcc ? cبود. همچنین بیان گردید که حذف همخوان در جهت کاهش وزن هجا و تعداد مورا عمل می کند، درحالی که فرایند حذف واکه عکس این عمل را انجام می دهد؛ بدین معنی که در جهت افزایش وزن هجایی و تعداد مورا عمل می نماید. از آنچه در مورد فرایندهای واجی در واژه های مشتق بیان گردید می توان نتیجه گرفت که دو نوع فرایند در این گروه بیشتر از دیگر فرایندها به چشم می خورد که عبارتند از «درج» و «حذف». از این دو فرایند نیز، بسامد قابل ملاحظه ی درج نسبت به حذف، یعنی 182 در مقابل 12 نشان می دهد که در واژه های مشتق، درج فرایندی رایج است. بنابراین فرضیه ی دوم تأیید می گردد. 5-2-3 فرایندهای واجی در واژه های مرکب از حدود 1,464 واژه ی مرکب بررسی شده در زبان فارسی، در 60 مورد فرایند حذف مشاهده گردید. از میان این 60 مورد ، در 44 مورد، هجایی که همخوان پایانی آن در معرض حذف قرار می گرفت دارای ساخت cvcc بود که در اثر فرایند حذف تبدیل به هجای cvc می شد. در چهار مورد نیز ساخت هجایی، cc ? c(چهار مورایی) بود که تبدیل بهc ? c(سه مورایی) می شد، بنابراین نتیجه گرفتیم که فرایند حذف در جهت تبدیل هجای فوق سنگین به هجای سنگین اعمال شده است. پرسشی که مطرح گردید آن بود که آیا همه ی هجاهای سه و چهارمورایی با ساخت های cvcc وcc ? cدر موضع پیش از هجای پایانی دچار فرایند حذف می شوند؟ برای پاسخ به این پرسش، پس از بررسی داده ها مشاهده گردید که از میان 1,464 واژه ی مرکب دو تا پنج هجایی، در 87 مورد از هجاهای غیر پایانی cvcc وcc ?c، حذفی صورت نگرفته است. از آنچه بیان گردید نتیجه گرفتیم که همه ی فرایندهای حذف، در واژه های مرکب بر روی دو نوع ساخت cvcc و cc?c اعمال شده است، اما عکس آن صحیح نیست، یعنی وجود این دو نوع ساخت، لزوماً موجب حذف نمی گردد. بنابراین نمی توان آن را قاعده ای کلی در واژه های مرکب در نظر گرفت، بلکه می توان گفت نوع همخوان ها در توالی های سه همخوانی نقش تعیین کننده ای در فرایند حذف در واژه های مرکب دارد، به طوری که وجود یک همخوان [+رسا] در این توالی، فرایند حذف را کاهش می دهد. همچنین حضور دو همخوان «هم محل تولید» در مجاورت هم با عدد رسایی یکسان، موجب حذف یکی از آنها می شود. از میان 1,464 واژه ی مرکب، در شش مورد درج واکه /e/ صورت گرفته بود. فرایند درج همخوان در واژه های مرکب دیده نشد. نتیجه آن شد که فرایند درج همخوان در واژه های مشتق و فرایند حذف همخوان در واژه های مرکب پدیده ای رایج است. اما در هر دو گروه مشتق و مرکب، درج واکه پدیده ای مشترک می باشد. بنابراین فرضیه سوم نیز تأیید می گردد. 5-2-4 رابطه ی بین هجای اول و دوم واژه های مشتق از لحاظ وزن هجا با توجه به آنچه در بخش تحلیل داده ها بیان گردید، بیشترین درصد توالی مورایی در واژه های دوهجایی مشتق را هجاهایی تشکیل می دهند که دارای توالی مورایی یکسان 2.2 باشند. در این صورت حالت بهینه در واژه های مشتق دو هجایی، توالی دو هجای هم وزن دومورایی است. همچنین در واژه های مشتق سه هجایی، توالی مورایی 2.2.2 بالاترین درصد یعنی را نسبت به دیگر توالی ها دارا بوده و حالت ایده آل برای واژه های مشتق سه هجایی آن است که وزن هجاها یکسان و دو مورایی باشد. از آنچه بیان گردید، فرضیه ی چهارم، مبنی بر این که در واژه های دو هجایی و سه-هجایی مشتق، هجای اول به لحاظ وزنی و تعداد موراها سبک تر از هجاهای دوم و سوم است، رد می شود. 5-2-5 رابطه ی بین هجای اول و دوم با هجای سوم واژه های مرکب از نظر مورا طبق آنچه در فصل چهارم بیان شد، از حدود 538 واژه ی مرکب دو هجایی، در 274 مورد، هجای اول و دوم دارای وزن هجایی و تعداد مورای یکسان (3.3 و2.2) می باشند. در 181 مورد، هجای اول سبک تر از هجای دوم و در 83 مورد، هجای اول سنگین تر از هجای دوم است. از نظر تعداد مورا، بیشترین بسامد مربوط به هجاهای سه مورایی در هر دو هجای اول و دوم است. هجاهای یک و چهار مورایی دارای کمترین بسامد در هجای اول بوده و در هجای دوم، کمترین بسامد را هجاهای یک مورایی به خود اختصاص می دهند. در واژه های مرکب سه هجایی بالاترین بسامد توالی مورایی مربوط به توالی 2.1.3 است. پس از آن، توالی های 1.2.3 و 2.2.3 بالاترین بسامد را به خود اختصاص داده اند. در این سه مورد، هجای اول سبک تر از هجای سوم است. درستی این موضوع با شمارش موراها در هجاهای اول و دوم واژه های سه هجایی مرکب نیز تایید می شود، به طوری که در 207 مورد، هجای اول سبک تر از هجای دوم است، در 133مورد هجاهای اول و سوم دارای وزن مساوی و در 88 مورد، هجای اول سنگین تر از هجای سوم است. همچنین مقایسه ی هجاهای دوم با هجاهای سوم واژه های مرکب سه هجایی نشان می دهد که در 435 مورد، هجای دوم سبک تر از هجای سوم، در 176 مورد هجای دوم و سوم دارای وزن مساوی و در 93 مورد، هجای دوم سنگین تر از هجای سوم است. از آنچه درباره ی هر دو گروه از واژه های مرکب دو و سه هجایی بیان گردید، می توان نتیجه گرفت که در واژه های دو هجایی مرکب، بیشترین بسامد، مربوط به توالی های مورایی یکسان است. اما در واژه های مرکب سه هجایی، بیشترین بسامد، مربوط به واژه هایی است که هجای اول آنها سبک تر از هجای سوم و هجای دوم نیز سبک تر از هجای سوم باشد. بنابراین بخشی از فرضیه ی پنجم مبنی بر تساوی تعداد موراها در هجاهای اول و دوم واژه های مرکب دوهجایی تأیید نشده اما به طور کامل رد نمی شود؛ با این توضیح که در نیمی از واژه ها این تساوی دیده شده و در نیم دیگر دیده نمی شود. بخش دوم فرضیه نیز آن است که در هجاهای اول و دوم در مقایسه با هجای سوم، تفاوتی میان تعداد موراها دیده نمی شود . این بخش از فرضیه به طور کامل رد می شود؛ زیرا تنها در 25 درصد موارد، تفاوتی میان موراهای اول تا سوم دیده نمی شود.