بررسی صفحه آرایی کتابهای ریاضی مقطع ابتدایی کشور آلمان،آمریکا،فرانسه

هدف های آموزشی در کشورهای مختلف جهان شباهت هایی به هم دارند، ولی مقایسه میزان موفقیت یکی نسبت به دیگری، پژوهشگران را به عوامل گوناگون و از آن جمله به فرهنگ آموزش و روش های موثر در فرآیند های یاددهی، یادگیری در این کشور ها متوجه می سازد. فرهنگ آموزش مانند هر فرهنگ دیگری در جنبه های مختلف زندگی ما، شامل عواملی است که در قالب سنت های رایج، مورد قبول واقع می شوند. یکی از آن عوامل، کتابهای درسی است که توسط کارشناسان خبره تهیه می گردد و همچنین ساختار امور آموزشی مانند ساعات تدریس و میزان آن و نیز روش های آموزشی است. بدیهی است که عوامل دیگر از جمله فرآیند های آموزشی ریاضی و نیز چگونگی روند یادگیری در حوزه مطالعاتی حاضر نمی گنجد و در این پژوهش فقط به ارائه مطالب آموزشی در مقطع ابتدایی، با توجه به چگونگی طراحی آن پرداخته می شود و به نقش نوع طراحی در بازتاب یادگیری تاکید بیشتری خواهد شد. هدف از آموزش ریاضی تنها پرورش نخبه ها و علاقمندان به ریاضی و یا افراد خاصی که می خواهند رشته ریاضی را در سطح دانشگاهی ادامه دهند نیست، بلکه در این برنامه، هدف از آموزش ریاضی، کاربردی نمودن آن در زندگی روزمره و در نتیجه بهتر زندگی کردن دانش آموزان است. بنابراین ارتباط ریاضیات با زندگی روزمره ، اهمیت کسب مهارت ریاضی، حل مسئله، رشد مهارت های تفکر، ارتباط برقرار کردن بین نمایش های مختلف ریاضی و تعبیر و تفسیر آنها، ارتباط بین ریاضی و سایر علوم، و در حالت کلی، به کارگیری مفاهیم ریاضی در محیط پیرامونی و تفسیر و تحلیل آنها از جمله هدف های اصلی این پژوهش می باشد. به همین منظور در رساندن مفاهیم و آموزش های ریاضی به دانش آموز، عنصر کتابهای درسی ریاضی مطرح است ،زیرا از عناصر اصلی در جهت آموزش می باشد. اگر کتاب درسی بچه ها را با نگاه یک طراح گرافیک به عنوان یک اثر هنری و گرافیکی بنگریم؛ آنگاه وظیفه ی اصلی یک اثر هنری، که همانا رساندن پیام به مخاطب و یا به نوعی رساندن پیام از دال به مدلول خود بدانیم، آنگاه به اهمیت موضوع فوق یعنی صفحه آرایی کتاب های درسی بیش از پیش پی می بریم. در کار تعلیمات تبلیغاتی، چون غرض " جلب توجه مخاطب" است، تصویر و نوای همراه پیام هر چه هیجان انگیز تر و موثرتر باشد، ثمربخش تر است. ولی آیا در کار تعلیمات تربیتی، با اینکه غرض برانگیختن علاقه مخاطب به محتوای آموختنی است، نوع برخورد باید همانگونه باشد؟ آیا اگر برای نوجوانان درس را با تصویر و رنگ و حتی نواهای جذاب همراه کنیم، جنبه سرگرمی و تفنن را بزرگتر نکرده ایم و اصالت ارزشی "عطش یادگیری" را کمتر نکرده ایم؟ این سوالی است که همچنان پیرامون آن بحث های تربیتی فراوانی است؛ ولی آنچه که مسلم است این است که ما با "محتوای آموزشی و انضباط یادگیری در دانش آموزان کاری نداریم، بحث ما پیرامون جاذبه ظاهری معلومات منتقل شده به کتاب های آموزشی است که مسلما اگر مخاطب را مجذوب کند، باعث افزایش محفوظات اطلاعاتی او و هضم و جذب سلولی این دریافت ها در وجود مخاطب می شود و این نیروی رشد دهنده ی کمی ، باعث افزایش نیروی کیفی آموزش می گردد. خلاء یادگیری های مخاطب را پر می کند و نظم فکری و رفتاری مخاطب را سمت می دهد و تربیت می کند، صرف نطر از این که به انباشت اطلاعات در ذهن مخاطب بیننده بیانجامد یا نینجامد؟"]1[ از طرفی نقش حواس مختلف در یادگیری متفاوت است. یافته های زیر این تفاوت را به خوبی نشان می دهد. " این یافته ها مشخص می کنند که در انسانی متعارف حدودا: 75? یادگیری از طریق کاربرد حس بینایی صورت می گیرد. 13? یادگیری از طریق کاربرد حس شنوایی صورت می گیرد. 6? یادگیری از طریق کاربرد حس لامسه صورت می گیرد. 3? یادگیری از طریق کاربرد حس بویایی صورت می گیرد. 3? یادگیری از طریق کاربرد حس چشایی صورت می گیرد." ]2[ ملاحظه می کنید که قسمت اعظم یادگیری انسان از طریق کاربرد حس بینایی صورت می گیرد؛ ولی متاسفانه در نظام آموزشی ما در تمام سطوح بیشترین اتکا به 13? حس شنوایی است و به تصویر و شکل عمدتا در یادگیری دراز مدت در ذهن مخاطب نقش می بندد، کمترین اهمیت داده شده است. کتاب های درسی نقش بسیار مهمی در جلب توجه دانش آموزان در جهت فراگیری دارد. تحقیقات روانشناسی یادگیری ثابت کرده است که طراحی هوشمندانه و جذاب یک صفحه آموزشی به تاثیرگذاری و به خاطر سپاری آن مطالب نه تنها کمک می کند، بلکه حس کنجکاوی و میل به دانش را در دانش آموز بالا می برد و زمینه های زیبا و دوست داشتنی از علم و دانش برای همیشه در ذهن جوان نقش می بندد، زمینه هایی که بیشتر با فرم و شکل همراه است نه با متن و محتوا. دسی وستادگری، از اندیشمندان علوم تربیتی معتقد است: "مطالب درسی اگر به گونه ای رمزگذاری، کدبندی و سازماندهی بصری شود، به پردازش اطلاعات در یادگیری و یادآوری کمک می کند."]2[ طراحی و صفحه آرایی کتاب های درسی نه تنها شامل همان قواعد و اصول و صفحه آرایی تمامی کتاب ها و مطبوعات است، بلکه به دلیل ویژگی آموزشی و درسی آن باید به عملکرد متن و تاکیدات آموزشی توجه ویژه شود و در واقع سازماندهی بصری تحت تاثیر مطالب آموزشی، کدبندی و ارزش گذاری شود. از این جهت طراحی کتاب های آموزشی بسیار مهم تر و با ارزش تر از سایر نمونه های چاپی دیگر است. "کتاب درسی از نقطه نظر محتوایی، یک ماده مکتوب و مشخصی است که بر اساس یک فرم خاص، با یک هدف کاملا مشخص، برای یک گروه سنی خاص، تهیه و تدوین می شود." ]3[ این کتاب ها انواع و اقسام مختلفی دارند. در کتاب درسی، یک نویسنده یا گروه مولفین برای رساندن پیامی خاص (محتوا) نیاز به طراحی (فرم، رمزگذاری بصری) دارند تا کتاب به عنوان یک رسانه عملکرد ارتباطی خود را به بهترین نحو انجام دهد.لزوم تاکید بر رسانه بودن کتاب از آن روست که طراحان (رمز گذاران بصری) باید اشراف کامل بر رسانه شناسی اثر خود داشته باشند و با توجه به رسانه شناسی اثر، تاثیر و تاثر کتاب درسی بر مخاطب سیال خود را درک کنند. سیال بودن مخاطب به این معنی است که دانش آموزان نسل نو شده و تغییر فضا ی روحی و فکری می دهند. بدیهی است که در اغلب موارد، کتاب های درسی نتوانسته اند پا به پای آنها پیش بروند و با حداقل موجبات کسالت و دل زدگی تحصیلی آنان را فراهم نیاورند. "شکل و محتوای کتاب های درسی نقش مهمی در تشویق دانش آموزان به خواندن دارند. اگر متن کتاب جذاب، دل انگیز، خواندنی و مطابق ذوق و سلیقه و سن و سال دانش آموزان باشد، برای خواندن کتاب در او ایجاد انگیزه و شور و شوق بیشتری می کند و در او این حس را به وجود می آورد که یک فیلم یا یک رمان می خواند و کتاب تبدیل به یک سرگرمی در ایام فراغت می شود. […] اگر کتاب های درسی سنگین، تکراری و غیر قابل فهم باشند و طبق ذوق و سلیقه ی دانش آموز تنطیم نشود، باعث می گردد تا وی از تحصیل فاصله گرفته و پایه تحصیلی او روز به روز ضعیف تر می شود. […] بنابراین ارتباط مستقیمی بین متن و شکل کتاب های درسی و افت یا ارتقاء تحصیلی دانش آموز وجود دارد."]4[ "کتب درسی به عنوان گسترده ترین رسانه آموزشی در بین نوجوانان و کودکان، در ایجاد فضای خلاق و تاثیرگذاری و ماندگاری مفاهیم آموزشی، سهم به سزایی داشته باشد، گرافیک کتاب های درسی می تواند به سه نکته اساسی در یادگیری خلاق کمک کند: 1. انتقال سریع مطالب درسی 2. جذاب بودن متن کتاب 3. عمیق شدن یادگیری در دانش آموزان"]5[ صفحات یک کتاب، از یک سلسله عناصر اولیه بصری تشکیل شده است .عناصر اولیه بصری در اساس کلیه پدیده های مرئی است ،که محدود و معین در صفحه دیده می شوند مانند نقطه، خط، شکل، جهت، رنگ، بافت، مقیاس، حرکت، کنتراست. این عناصر ماده خام تمام آثار بصری هستند که به شکل های مختلف با یکدیگر ترکیب و تلفیق می شوند. انتخاب این عناصر و شیوه تاکید بر برخی از آن ها در یک اثر بصری بستگی به ساخت و نوع زمینه یک اثر هنری دارد. چشم بین عناصر گوناگون یک صفحه مثل تیتر، نوشتار، تصویر، رنگ و ... در جهات مختلف در کل کمپوزیسیون دو صفحه روبروی هم می چرخد و در واقع نقاط تاکید و کانون تمرکز در یک صفحه را پیدا می کند. اگر این نقاط با اطلاعات آموزشی صفحه و محتوای آن متفاوت باشد، یا حتی باعث ضعیف شدن تاثیر مطالب آموزشی شود، در یادکیری اختلال ایجاد کند، در واقع کار ترکیب بندی و طراحی این دو صفحه دچار مشکل شده است و باید تغییر کند. در طراحی دو صفحه کتاب آموزشی توجه به محل قرار گیری نوشتار، تیتر، تصویر و یا هر حرکت گرافیکی که به محتوای کتاب مربوط می شود، موجب طبقه بندی اطلاعات از لحاظ اهمیت و در دسترس قرار گرفتن درست و به موقع آنها و یادگیری و یادسپاری در دانش آموز نیز می گردد.با توجه به این که محل قرارگیری نوشتار در صفحه از لحاظ بیان حس بصری و انتقال حس پیام به مخاطب نیز بسیار اهمیت دارد. با این مقدمه سعی در توضیح عناصر بصری به عنوان اجزای یک صفحه و چگونگی کاربردشان به کار رفته است، قابل ذکر است که این تعاریف تنها در محدوده صفحه آرایی کتاب های آموزشی برای کودکان مطرح شده اند و قصد تعریف همه جانبه این عناصر نبوده است. برای رسیدن به مفاهیم و درک مطالب گفته شده، در فصل اول ،هدف و انتخاب موضوع مورد بحث در نظر گرفته شده است. در فصل دوم ،در مورد رویکرد برنامه درسی ریاضی در دوره ابتدایی مختصری توضیح داده شده است. در فصل سوم مبانی و اصول صفحه آرایی و مبانی قوانین گشتالت مورد بررسی قرار گرفته، این و در فصل چهارم عملکرد مبانی ذکر شده در کتاب های ریاضی آلمان به طور مفصل تحلیل و بررسی گردیده و در پایان استنتاجی از چهار فصل ذکر شده، آمده است. به امید شروع فصلی نو جهت صفحه آرایی کتاب های درسی ریاضی که منجر به کاربردی نمودن آن تعلیمات به طور صحیح در رندگی روزمره دانش آموزان قرار گیرد.