تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی قهستان (از ورود اسلام تا پایان قرن پنجم هجری)

قهستان ایالتیدر شرق ایران بود که تاریخش با خراسانپیوندی ناگسستنی داشته است. نام این ایالت معرب کُهستان و مخفف کوهستان است و در متون تاریخی و جغرافیایی به صورت های مختلفی همچون قهستان، قوهستان، کوهستان و ... آمده است. بیشتر وسعت این ایالت را رشته کوه هایی که از شمال غربی به جنوب شرقی کشیده شده اند و نیز دشت هایی که حدفاصل این رشته کوه ها را در برگرفته اند، تشکیل می دهد. قهستان شامل شهرهایی چون قائن، گُناباد، طبس عَناب (مِسینان)، طبس گیلکی (گلشن)، تَرشیز، خواف، باخَرز، خور، خوسف، زام، زاوه بود. در واقع بخش اصلی آن را خراسان جنوبی و شهرهایی از خراسان رضوی، یزد و اصفهان کنونی تشکیل می دادند و قصبه ی این ایالت قائن بود و به همین جهت از قهستان با عنوان قائنات نیز یاد شده است. این منطقه از ورود اسلام تا قرن پنجم هجری آبستن حوادث بسیاری بوده است که از جمله آن ها می توان به فتح این منطقه توسط اعراب مسلمان و دست به دست شدن آن توسط حکومت های متقارن (طاهریان، صفاریان، سامانیان و غزنویان) اشاره کرد و از ویژگی هایی که باعث جذابیت قهستان برای محقق در دوره های مورد مطالعه شده است؛ می بایست به ورود اعراب مسلمان، بستر سازی و شکل گیری نهضت های مذهبی و اجتماعی ضد خلافت عباسی در این منطقه و مشارکت اهالی آن در این ها نهضت ها - که هر کدام با شکل و هدف خاصی صورت پذیرفتند- و همچنین شکل گیری گروه های اجتماعی و وجود دسته های مختلف مذهبی اشاره کرد که در ادامه به بررسی آن ها خواهیم پرداخت و جایگاه این ایالت را در عرصه های مذکور بررسی خواهیم کرد. در واقع این پژوهش تلاشی است برای پاسخگویی به این پرسش ها که: - سئوال اصلی: قهستان در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی (از ورود اسلام تا پایان قرن پنجم هجری) چه جایگاهی داشته است؟ - فرضیه اصلی: قهستان به دلیل شرایط جغرافیایی، دوری از مرکز خلافت و نزدیکی به دو کانون عمده ی تحولات (سیستان و خراسان) در تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی جایگاه مهمی در این دوران داشته است. - سئوال فرعی:تحولات اجتماعی و فرهنگی قهستان چه نقشی در فعالیت نهضت های ضد حکومتی در پنج قرن نخست هجری در این منطقه داشته اند؟ - فرضیه فرعی:به نظر می رسد که بافت متنوع اجتماعی و فرهنگی قهستان که نتیجه ی تحولات دراز مدت در این منطقه بوده است، باعث اهمیت این تحولات برای برپایی و فعالیت این نهضت ها شده است. - هدف: هدف از این پژوهش بررسی تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی منطقه ی قهستان از ورود اسلام تا پایان قرن پنجم هجری، به منظور روشن ساختن گوشه ای تاریک از تاریخ این منطقه و شرق ایران است. - روش تحقیق: پژوهش حاضر تحقیقی تاریخی و نظری است و بنابراین با روش توصیفی- تحلیلی و بر اساس منابع کتابخانه ای صورت گرفته است که با استفاده از کتب جغرافیایی، سفرنامه-ها، تواریخ عمومی، سلسله ای و محلی، دیوان های شعر و ... مطالب گردآوری شده و مورد تجزیه و تحلیل قرار گرفته اند. مبنا و زمینه ی پژوهش منابع متقدم و بنابر اصل امانت داری بوده است. - پیشینه موضوع در ایران و جهان: تحقیقاتی که تا کنون در مورد منطقه ی قهستان صورت گرفته است، اکثراً تحولات قرن پنجم هجری به بعد را بررسی کرده اند (حوادثی مثل قدرت گیری اسماعیلیان، ورود مغولان و ...). از معدود منابعی که به برهه ی زمانی مذکور اشاره کرده اند؛ می توان به این موارد اشاره کرد: کتابی با عنوان «بهارستان» در تاریخ و تراجم رجال قائنات و قهستان، تالیف شیخ محمد حسین آیتی که بسیار سطحی و گذرا به این قضیه پرداخته است؛ منابع اصلی این کتاب آنچنان معتبر نیستند و مولف بیشتر به تاریخ معاصر پرداخته است، «قهستان (خراسان جنوبی)» تألیف مهدی زنگویی که قهستان را از دوره ی باستان تا دوره ی معاصر (با حجم 110 صفحه) بررسی کرده است، کتابی با عنوان «جغرافیای تاریخی سرزمینهای خلافت شرقی» تألیف گای لسترنج که فصل بیست و پنجم کتاب خود را به جغرافیای تاریخی منطقه ی قهستان اختصاص داده است و بهترین کار در این زمینه است. اما وی در این اثر به استفاده از منابع محدودی اکتفاء کرده است. و کتاب «تاریخ ایران در قرون نخستین اسلامی» تألیف برتولد اشپولر که در آن به صورت پراکنده اشاراتی به قهستان شده است. با این وجود، این آثار خود راهی برای پژوهشگران علاقمند به تاریخ این منطقه گشوده اند. بنابراین تا جایی که نگارنده بررسی کرده است کار مستقل و جامعی در این زمینه صورت نگرفته است. - موانع و مشکلات تحقیق: با آنکه نگارنده به گمان خود، نهایت دقت و کوشش را در این پژوهش مرعی داشته، اما با این حال کاستی هایی دارد و این معلول چند علت است: 1. نقصان سرمایه علمی نگارنده که بدان معترف می باشد 2. پراکندگی مطالب (که گاه در بعضی منابع به یک نام منحصر شده است که همین خود باعث می شود به حدسیات علمی متوسل شویم) 3. عدم دسترسی به برخی منابع از جمله نسخ خطی 4. ضیق وقت. همچنین باید عرض شود که در تقسیم بندی دوره ها در هر صورت خلط مبحث صورت می گرفت و این به خاطر متقارن بودن حکومت های این دوره است. بنابراین خود به این موضوع معترف هستم که این تقسیم بندی خالی از اشکال نیست، اما با این حال تلاش گردیده که مطالب مرتبط با این موضوع کمتر تداخل پیدا کنند. در این تحقیق سعی شده است سال ها در داخل پرانتز معادل سازی شوند. واژه های سخت و نامانوس (نام اشخاص، شهرها و ...) با اعراب گذاری یا نگارش به صورت لاتین مشخص شده است و آنچه که اعراب گذاری نشده است، متأسفانه اطلاع دقیقی از آن نداشتیم. ضمن اینکه برخی واژه ها برای روشن-تر شدن موضوع در پاورقی توضیح داده شده اند. این پژوهش شامل چهار فصل: فصل اول با عنوان جغرافیای تاریخی قهستان، فصل دوم با عنوان تحولات سیاسی قهستان، فصل سوم با عنوان تحولات اجتماعی قهستان و فصل چهارم با عنوان تحولات فرهنگی قهستان در مقطع زمانی مذکور (از ورود اسلام تا پایان قرن پنجم هجری) است. در پایان امیدوارم با برخورداری از تذکرات اساتید و صاحب نظران در باب نواقص و کاستی های این پایان نامه، به تکمیل و ادامه ی آن در آینده اقدام نمایم.