تاسیس بانک شاهنشاهی انگلیس در بیرجند

در سده ی نوزدهم دولت های بیگانه بخصوص انگلیس و روسیه، به سبب اهمیت سوق الجیشی ایران و برای حفظ منافع و تحکیم سلطه ی نفوذ خود در این کشور، شروع به گرفتن امتیازات مختلفی نمودند. این امتیازات که در قالب قراردادهای نظامی، اقتصادی، تجاری، عمرانی منعقد می شد؛ به دور از انگیزه های سیاسی و نظامی این دولت ها نبود. از جمله ی این امتیازات، تاسیس بانک شاهنشاهی ایران می باشد که در 1306ه.ق/ 1889م. در ایران، توسط انگلیسی ها و به بهانه ی غرامت لغو امتیاز رویتر شکل گرفت. هدف بریتانیایی ها از تاسیس این چنین موسسه ی اقتصادی در ایران، رقابت با روسیه و گرفتن امتیازات گوناگون، همانند احداث خطوط راه آهن در ایران و برقراری ارتباطات و حمل و نقل آسان و سریع در امور تجارتی و مهم تر از آن در مواقع جنگ در امور نظامی بود، که دولت روسیه در طی قرارداد 1887م. ایران را از حق دادن امتیاز ساخت راه آهن به دولت های بیگانه بدون اجازه ی آن دولت منع ساخته بود. انگلیسی ها علاوه بر تاسیس شعبه ی مرکزی بانک در تهران، در سایر شهرهای ایران، براساس الویت های سیاسی و استراتژی خود، اقدام به تاسیس شعبات نمودند. از جمله یکی از شعبه ها آن، بانک شاهی در بیرجند بود که به دلیل موقعیت استراتژیکی و سوق الجیشی این شهر و نزدیکی به هند، همیشه مورد توجه ی دولت های بیگانه، به خصوص بریتانیا قرار داشت؛ آنچنان که در طی قرارداد 1907میلادی، بریتانیا بیرجند را در محدوده ی نفوذ خود نگه داشت و به هیچ عنوان از آن چشم نپوشید. بعد از این قرارداد که رقابت های نظامی روس و بریتانیا جای خود را به رقابت های تجاری داد، بریتانیا اقدام به گشایش بانکی در بیرجند در 1331ه.ق/ 1913م. نمود و بدین ترتیب علاوه بر کنترل اقتصاد و تجارت این منطقه و جلوگیری از نفوذ روس ها، پایه های نظامی خود را نیز مستحکم تر کرد. در این پژوهش، با استفاده از روش توصیفی – تحلیلی و با اتکا به اسناد این دوره، روشن می گردد که بانک شاهی بیرجند با مدیریت انگلیسی ها، از 1913 تا 1930م.، در دوران جنگ جهانی اول، در این شهر مشغول فعالیت بوده است و بانک شاهی با در دست داشتن بسیاری از مبادلات و نقل و انتقالات پولی، نیازهای نظامیان انگلیسی را از هر جهت تامین می نموده است. افزون بر این، حضور بانک، در رونق تجاری و بازرگانی شهر و جذب تجار شهرهای مختلف و حتی هندیان قابل توجه است. در کنار فرآیند و نقش مثبت فعالیت بانک در امور تجاری، نباید از تاثیرات منفی آن غافل بمانیم؛ چنان که فعالیت این موسسه در بیرجند و حضور خارجی ها؛ مداخلات سیاسی و ضررها و آسیب های مادی، جانی، اجتماعی، فرهنگی را برای مردم این منطقه به ارمغان آورد. واژگان کلیدی: بانک شاهنشاهی ایران، بانک شاهی بیرجند، انگلیس، قاینات.