انواع ادبیمتون منثور عرفانی

آثار منثور عرفانی بخش عظیمی از متون ادب فارسی را به خود اختصاص داده و درخشان تر از آثار منظوم عرفانی به تعلیم و تربیت جویندگان معرفت پرداخته و در طول بیش از هزار سال برجسته ترین آثار ادبی را به یادگار نهاده و نقش عمده ای در اجتماع ایرانیان ایفا کرده است. از معروف ترین آثار نثر عرفانی هفتاد کتاب در سیزده نوع از این قرار در این جا مورد ارزیابی قرار گرفته است: 1- تفاسیر. 2- تذکره های عمومی. 3- تذکره های اختصاصی . 4- آثار عرفانی- تعلیمی. 5- متون عرفانی – غنایی. 6- کتب عرفانی- رمزی. 7- آثار عرفانی- فلسفی. 8- مقالات ها. 9- مجالس ها. 10- معارف ها. 11- مکتوبات ها. 12- فرهنگ ها. 13- شطحیّات. از این میان بخش سیزدهم تنها یک اثر شاخص را به خود اختصاص داده و در بخش چهارم بیست و یک کتاب بررسی شده است. موضوع اصلی این آثار عرفان عملی و نظری است و تقریباً نوع ادبی تمام کتب شناخته شده و احیاناً برخی آثار ناشناخته ی ادب عرفان در میان این هفتاد اثر بررسی شده و به اختصار به انواع ادبی، عرفانی و ساختار و حوزه های عاطفی آن ها اشارت رفته است. در این آثار تهذیب نفس عالی ترین مقیاس شناخت و عشق ارزنده ترین معیار در برابر تجربه های عقلی و طبیعی قلمداد شده است. در ارزیابی این کتاب ها تنها به شکل ظاهری و ساختاری اکتفا نشده، بلکه از جنبه های محتوایی آن ها نیز اختصاراً سخن رفته است. بر این اساس حوزه ی نوع ادبی یک اثر را در ساختار و محتوا لازم شمرده ایم و یادآوری نکات اخلاقی، اجتماعی، تاریخی و اخلاقی بعضی آثار را فراموش نکرده ایم. اغلب این کتب هفتادگانه از قرن دوّم تا قرن هشتم تألیف یافته اند. قبل از قرن دوّم اثر مدوّنی نمانده و بعد از قرن هشتم نیز کتاب تراز اوّلی تألیف نیافته و هر چه به روزگار ما نزدیک شده، به جز کتاب های عرفانی عصر صفویان که اغلب آن ها نیز به عربی است، جنبه های تقلیدی آن ها افزونی یافته است. ارزش های ادبی این آثار بر ارزش های دیگر رجحان دارد و ما سراغ آثاری رفته ایم که عرفا عرفان را با مظاهر هنری بیان کرده اند و در نفوس تأثیری نهاده اند و نه تنها به «چگونه گفتن» ها بلکه به «چه گفتن» ها هم نظر داشته اند و به لایه ی زیرین ساختار ها عنایت کرده اند. ما انواع ادبی را مجموعه ای از روحیّات نویسنده قلمداد نموده ایم. واحد اصلی تقسیم بندی کتاب به دو فصل کلّی تقسیم شده است، فصل نخست مشتمل بر مقدّمات و کلیّات و فصل دوّم مشتمل بر ارزیابی انواع ادبی متون عرفانی است.