بحران آب زیرزمینی در آبخوان جهرم و روش های کاهش آن

آبخوان جهرم از دو آبخوان فرعی آبرفتی با مساحت 450 کیلومترمربع و آهکی کارستی با مساحت 300 کیلومترمربع تشکیل شده است. آبخوان فرعی کارستی (ka) شامل ارتفاعات اطراف آبخوان فرعی آبرفتی جهرم (jaa) می باشد. منشاء آب آبخوان آبرفتی جهرم جریان ورودی از آبخوان کارستی اطراف، تغذیه از بارندگی و آب برگشتی کشاورزی می باشد. تعداد چاه های بهره برداری در این آبخوان ها از 600 حلقه در سال 1345 به بیش از 1400 حلقه در سال های اخیر افزایش یافته است که باعث برداشت بیش از حد از آب زیرزمینی و در پی آن خشک شدن چمشه های کارستی و ایجاد روند نزولی در هیدروگراف آبخوان جهرم شده است. عمق چاه های بهره برداری بویژه در آبخوان کارستی به بیش از 350 متر می رسد. هدف از این مطالعه بررسی علل هیدرولوژیکی بحران آب زیرزمینی و تعیین منشاء این اضافه برداشت می باشد. بیلان سالانه هر دو آبخوان فرعی برای یک دوره مطالعاتی 13 ساله محاسبه گشت که نشان می دهد کل حجم آب ورودی سالانه برابر با 121 میلیون مترمکعب می باشد و برداشت بیش از حد از آب زیرزمینی در حدود 5/12 میلیون مترمکعب می باشد. بنابراین 6/6 متر از ضخامت آبخوان آبرفتی جهت ذخیره کل حجم آب ورودی کافی است و این در حالیست که حجم آبخوان قبل از اضافه برداشت ها 810 میلیون مترمکعب بوده است، بنابراین 689 میلیون مترمکعب از این حجم، تجدیدپذیر نمی باشد که در این مطالعه حداقل حجم ذخیره هیدرولیکی (mhs) نامگذاری شده است. حداقل حجم ذخیره هیدرولیکی حجم آبی است که باید در آبخوان ذخیره گردد تا بار هیدرولیکی لازم جهت خروج آب زیرزمینی از ناحیه (نواحی) خروجی را فراهم کند. ناحیه خروجی آب زیرزمینی آبخوان جهرم به یک دره باریک محدوده می شود. سازندهای نفوذناپذیر در ناحیه خروجی در عمق چند متری از سطح زمین قرار دارند و یک آبخوان کاسه ای شکل را بوجود آورده اند. در گذشته تاریخی آب در این آبخوان کاسه ای با ضخامت متوسط 45 متر و حداکثر ضخامت بیش از 300 متر ذخیره شده بود که باعث بالا آمدن سطح آب و سرریز شدن آب از بالای سازندهای نفوذناپذیر در ناحیه خروجی می شد. از سال 1343 منشاء اضافه برداشت ها حداقل حجم ذخیره هیدرولیکی می باشد. این پدیده دلیل اصلی عدم مشاهده بحران آب توسط مردم عادی تا دهه اخیر می باشد (دوره بحران آب پنهان). کاهش حداقل حجم ذخیره هیدرولیکی برخی پیامدهای نامطلوب مانند خشک شدن چشمه ها و چاه های پایین دست، تشدید خشکسالی، افزایش آلودگی آب و افزایش هزینه های تجهیزات چاه ها و انرژی را به دنبال دارد. تنها راه حل کاهش این اثرات، جبران آب اضافه برداشت شده می باشد. این کار می تواند توسط انسداد تمامی چاه های غیرمجاز، نظارت بر تخلیه چاه های بهره برداری، بالا بردن راندمان آبیاری و بهینه سازی الگوی کشت امکان پذیر باشد.