بازخوانی و نقد معرفت شناختی و تربیتی سماع در عرفان اسلامی

سماع در لغت به معنی شنیدن و بهره بردن است، و در اصطلاح صوفیه عبارت است از آواز خوش و روح نواز و به طور مطلق غزل، به عبارتی آنچه ما امروزه از آن به موسیقی تعبیر می کنیم که به قصد صفای دل و حضور قلب شنیده می شود. اگرچه سماع در همه انواع خود با ابزار آلات طرب همراه نیست، اما در هر شکل نوعی التذاذ موسیقایی است. حقیقت این است که تأثیر موسیقی در روح انسان محتاج شرح و بیان نیست؛ انسان نیز همچون سایر موجودات به طور طبیعی از موسیقی تأثیر می پذیرد و بهره می برد. در مورد پیدایش سماع به معنی اصطلاحی آن که با ساز و آواز آمیخته بود، و در مجالس صوفیان با آدابی خاص اجرا می شد، اطلاع دقیقی در دست نیست. اگرچه صدای موذنان و نغم? دلنواز قاریان قرآن، از همان آغاز پیدایش اسلام، روح مومنان را تقویت می کرده،اما مجالس سماع صوفیانه چیز دیگری بوده است. از انتقادات منکران سماع که آن را بدعت می شمرده اند، می توان دریافت که در صدر اسلام در مجالس مومنان، چنین چیزی رواج نداشته، و از گفته های مشایخ برمی آید که در قرن سوم، سماع به عنوان رسمی خانقاهی رایج بوده است و در دوره های بعد کسانی چون ابوالسعید ابو الخیر، احمد غزالّی و مولانا، که همگی از بزرگان مکتب عاشقانه تصوّف اند، از بزرگترین مروجّان سماع بوده اند. البّته پیروان مکتب زاهدانه تصوّف مانند هجویری و امام قشیری و محمد غزالّی نیز با احتیاط بیشتری سماع می کردند. برپایی مجالس سماع در تاریخ تصوّف سه گونه بارز داشت:1.سماع مبتدیان، 2.سماع عادتی، 3.سماع پختگان تصوّف. رواج سماع در محافل صوفیه نشان می دهد که عارفان به تأثیر جسمی و روانی موسیقی واقف بوده اند و می کوشیدند تا از ظرفیّت های موسیقی، در ارتقاء سالکان و تسهیل مراحل سلوک بهره بگیرند. جلسات سماع از طریق تقویت حالت های درونی و پایکوبی های آهنگین، زمینه تخلیه عاطفی را فراهم می آوُرد و تأثیر اشعار و تکرار اوراد و هم نوایی برای ایجاد خلسه و رهاسازی هیجان ها و افکار موثر بود. استفاده عملی از موسیقی در برنامه شفا و درمان در گذشته بیشتر به دو شکل قومی و سماعی رواج داشت. امروزه نیز موسیقی درمانی یکی از رشته های علمی دنیاست. در هرشکل اگر از ظرفیّت های موسیقی به گون? صحیح استفاده شود می تواند به صورت یک نیروی قوّی و پیش بینی کننده درمانی به کار آید که هدف آن آرامش و سلامتی روحی و جسمی انسان هاست.