شناخت بنای تاریخی رحیم آباد بم: قدمت، کارکرد، تحلیل فضاهای معماری و عناصر ساختاری

در بازشناسی معماری ایرانی در سده های نخستین اسلامی پرداختن به دو مهم شناخت خوبی بدست می دهد؛ یکی عناصر معماری و دیگری الگوهای ساختی که پایه در هندسه دارند و با کاربرد متنوع در معماری، متأسفانه هیچ گاه در مطالعات پژوهشگران معماری و باستان شناسی جایگاهی نداشته اند. عناصر معماری در این دوره تا کنون تنها در چند مسجد ساده ی شبستانی معرفی شده است. این وضعیت در بناهای تشریفاتی به چه ترتیب بوده و حاکم ایرانی این دوره در چگونه مکانی می زیسته در جغرافیای سیاسی کنونی ایران شناسایی یا دست کم گزارش نشده است. نکته ی دوم الگوی نه گنبدان است که پایه ای استوار در هندسه دارد. با وجود اشارات متون ادبی کهن و استفاده ی پردامنه در معماری مذهبی و تشریفاتی، هیچ گاه جایگاهی برجسته در پژوهش های معماری و باستان شناسی نیافته است. این پژوهش بر آن است تا با معرفی بنایی تشریفاتی از سده های نخستین اسلامی ایران، با نام کوشک رحیم آباد در بم و در 1600 متری جنوب شرق مجموعه ی ارگ قدیم، هم به بازشناسی کالبدی کاخ-باغی از این دوره با الگوی نه گنبدان بپردازد و هم عناصر معماری وابسته به یک بنای تشریفاتی را از طراحی تا اجرا معرفی نماید. پژوهش پیش رو بر پایه ی مطالعات اسنادی و میدانی به این مهم پرداخته است. در مطالعات اسنادی گفته های جغرافیای تاریخی به ویژه سده ی چهارم هجری، مهم ترین سند بشمار می رود. در مطالعات میدانی و معماری، ضمن بررسی چند بـاره ی محیط پیرامون عمارت و جمع آوری داده ها، ویژگی کالبدی بنا و عناصر آن با نمونه های مشابه مقایسه شده اند. آنچه در این پژوهش بدست آمده بر آن گواهی دارد که الگوی ساخت عمارت رحیم آباد بر نه گنبدی برون گرا پایه دارد؛ چفدهای پابرجای آن با اصول صحیح نیارشی در معماری ایرانی طراحی و اجرا شده و از عناصر معماری در سده های اولیه ی اسلامی شناخت خوبی فرا روی می نهد؛ کوشک مرکزی و چهارباغ تاریخی آن شاهدی یگانه از نحوه ی بنیان انداختن بنایی تشریفاتی توسط حاکمی محلی در سده های نخستین اسلامی است؛ عمارت رحیم آباد با تلفیقی از دو سبک پارتی و خراسانی ساخته شده است؛ این اثر، کوشک مرکزی چهارباغی تاریخی است؛ تابستان نشین حاکم یا حاکمان محلی بم بوده و با دقتی که در گزینش مکان آن اعمال شده، به استحکامات ارگ و هم به منابع آب دسترسی آسان داشته و در برخورد با سیلاب های فصلی به خوبی در کنار گسل/افراز بم پناه گرفته است. به نظر می رسد این اثر به فاصله ی سال های 267 تا 287 هجری و در دوره ی صفاریان ساخته شده است.