سینما و یادگیری اجتماعی: ارزیابی نقش والدین در سینمای ایران (1359- 1389) بر اساس معیارهای یادگیری اسلامی

خانواده به عنوان یکی از مهم ترین نهادهای اجتماعی که موجب رشد و تعالی فرد و جامعه می شود، مورد تاکید علوم مختلفی چون جامعه شناسی، روان شناسی و علوم تربیتی است که هر یک با رویکرد مخصوص به خود آن را بررسی نموده اند. دین اسلام نیز جایگاه مهم این نهاد را تایید کرده و برنامه کاملی را برای سعادت آن تدوین نموده است که غالب این برنامه، بر نقش ویژه والدین تاکید دارد. از طرف دیگر، یکی از عناصر بسیار موثر در زندگی امروز رسانه است که بر اساس نظریه «یادگیری اجتماعی» می تواند نقش تربیتی داشته باشد و بر افراد و روابط انسانی تاثیر بگذارد. تا جایی که اگر کنترل نشود، ممکن است نهاد خانواده را متزلزل نماید و در مقابل، اگر به خوبی هدایت شود می تواند تحکیم بخش روابط خانوادگی و موجب استحکام این نهاد مقدس باشد. یکی از نظریاتی که به چگونگی تاثیر رسانه بر مخاطب می پردازد، نظریه «بازنمایی» است که معتقد است رسانه در نمایش خود معنایی ساخته و آن را منتقل می نماید. مثلا اگر رسانه خانواده ای را نمایش دهد که در آن والدین فرزندان را مرتبا کتک می زنند، در واقع معنایی را ساخته است که بر اساس آن ارتباط افراد سرد و خشک و فضای زندگی آکنده از اضطراب و تشویش است. این نمایش علاوه بر تولید معنا، می تواند تاثیر فرهنگی نیز داشته باشد و موجب شود که رفتار مخاطبان نیز به تدریج سرد و شاید خشونت آمیز شود. از این رو پژوهش حاضر قصد دارد نمایش والدین را بر اساس معیارهای اسلامی بررسی نماید و سپس به تحلیل سینمای ایران بعد از انقلاب اسلامی (از سال 1359 تا سال 1389) به عنوان یکی از مهم ترین رسانه های کشور بپردازد و ببیند که آیا این رسانه خانواده را آن طور که بایسته است بازنمایی می نماید یا خیر. در این راستا انتخاب فیلم های مورد تحلیل را از بین فیلم های منتخب جشنواره فجر و فیلم های پرفروش هر سال قرار داد و از هر دهه یک فیلم را برگزید تا در نهایت 6 فیلم (3 فیلم جشنواره: پرنده کوچک خوشبختی، پدر، جدایی نادر از سیمین؛ و 3 فیلم پرفروش سال: عروس، خواهران غریب، آتش بس) نقد و ارزیابی شود. آن گاه 14 سوال را در سه دسته موضوعی تدوین کرد و به تحلیل کیفی فیلم ها پرداخت. نتایج نشان داد که سینمای ایران الگوهای یادگیری اجتماعی در خانواده را طوری نمایش می دهد که با معیارهای یادگیری اسلامی مطابقت ندارد و در اغلب موارد- به خصوص نقش والدین و ارتباط آن دو با هم- مخالف نگاه اسلامی است. مثلا در اکثر فیلم ها عناصر مهم خانواده اسلامی یعنی «حضور خداوند»، «آرامش»، «رابطه ولایی زن و مرد» و «تربیت ولایی فرزندان» بسیار کم رنگ بوده است. همچنین در اکثر موارد، والدین وظیفه خود را انجام نداده و پدر به عنوان ولی، و مادر به عنوان محور عاطفی خانواده قرار نداشتند. به علاوه فیلم های جشنواره ای که نقش تربیتی والدین را نمایش می دادند، از نظر کمی در طول سه دهه انقلاب بیشتر شدند ولی از نظر کیفی به نسبت کیفت شان کم تر شد. در مقابل، فیلم های پر فروش از نظر کمی روند نزولی داشتند ولی از نظر کیفی، در نمایش نقش تربیتی والدین روند صعودی را در پیش گرفتند.