بررسی میزان رعایت اخلاق پژوهش در رساله های دکتری گروه علوم انسانی دانشگاه فردوسی مشهد در طی سالهای 1386 تا 1390

چکیده هدف این پژوهش بررسی میزان رعایت اصول اخلاقی در رساله های دکتری گروه علوم انسانی در دانشگاه فردوسی مشهد بود. در بررسی رعایت اصول اخلاقی در پژوهش مولفه های حقوق آزمودنی ها، رعایت اصول اخلاقی در استناددهی، رعایت اصول اخلاقی در گزارش پژوهش و داشتن تعهدنامه اخلاقی مورد توجه قرار گرفت. روش پژوهش حاضر تحلیل محتوا بود و جامعه آماری آن شامل کلیه رساله های دکتری دفاع شده طی 5 سال (1386 تا 1390) در سه دانشکده علوم انسانی (ادبیات و علوم انسانی، الهیات و علوم تربیتی و روانشناسی) بود که به شیوه سرشماری مورد بررسی قرار گرفت. در این پژوهش از سیاهه ای استفاده شده که بر اساس آن وضعیت رعایت اصول اخلاقی در رساله های دکتری مشخص شده است. برای احراز روایی از روایی محتوا (نظر متخصصان روش تحقیق) استفاده شد و برای مشخص کردن پایایی تحلیل محتوا از کدگذار دوم و با استفاده از ضریب کاپا مشخص شد که میزان پایایی برابر با 82/0 بود. یافته های پژوهش نشان داد که در رابطه با رعایت حقوق آزمودنیها، صرفاً در 3/4 درصد رساله هاچگونگی اخذ رضایت آگاهانه توضیح داده شده بود، در 3/4 درصد رساله ها رضایت آگاهانه به صورت مکتوب اخذ شده بود، در همه رساله ها مشارکت کنندگان برای اخذ رضایت آگاهانه قادر بوده اند، هیچ کدام از رساله های مورد بررسی بر روی گروه های خاص شامل سالمندان، اطفال و بیماران روانی پژوهشی انجام نداده بودند که لازم باشد از سرپرستان و یا والدین آنها رضایت آگاهانه اخذ کنند. در هیچ رساله ای اشاره ای به آزاد گذاردن مشارکت کنندگان در ادامه شرکت در پژوهش یا ترک آن نشده بود. در هیچ رساله ای لزومی به مشاهده مشارکت کننده بدون اطلاع خودش نبوده است، تنها در 4/17 درصد رساله ها به چگونگی آگاه کردن آزمودنی ها از اهداف و ماهیت مطالعه اشاره شده بود، نحوه معرفی پژوهشگر به آزمودنی ها در 13 درصد رساله ها شرح داده شده بود، پژوهشگران در هیچکدام از رساله ها به رازداری در پژوهش اشاره ای نکرده بود، آزمودنی ها در 4/91 درصد رساله ها قابل شناسایی نبودند، تنها در 13 درصد رساله ها به سلامت و آسایش آزمودنی ها توجه شده بود، تنها در 13 درصد رساله ها چاره اندیشی برای عوارض مربوط به مطالعه پیش بینی شده بود و در 3/4 درصد رساله ها به موضوع استرس آور بودن مطالعه به طور کامل اشاره شده بود. در ارتباط با مولفه اصول استناددهی و ارجاع، در53 درصد رساله های مورد مطالعه گویه استانداردهای نقل قول رعایت شده بود، در 94 درصد از منابع معتبر استفاده شده بود، در 75 درصد رساله ها استناددهی درون متنی رعایت شده بود و در 2/20 درصد آنها استناددهی برون متنی به طور کامل شده بود و در رابطه با مولفه رعایت اصول اخلاقی در گزارش پژوهش، در 7/8 درصد رساله های دکتری گویه رازداری رعایت شده بود، در 3/4 درصد به تحقیر مشارکت کنندگان پرداخته شده بود، در 1/88 درصد روش گردآوری داده ها مشخص شده بود، در 75 درصد اعتبار ابزار پژوهش گزارش شده بود، در 9/67 درصد روش تحلیل داده ها مشخص شده بود، در 3/79 درصد همسو بودن روش تحلیل داده ها با روش تحقیق پژوهش به طور کامل رعایت شده بودند و 5/59 درصد از رساله ها دارای تعهدنامه اخلاقی بودند. همچنین بین رساله های دانشکده های مختلف علوم انسانی ( ادبیات و علوم انسانی، الهیات و علوم تربیتی و روانشناسی) بین رساله ها در سال های مختلف (1386، 1387، 1388، 1389 و 1390)، و بین مرتبه علمی اساتید راهنمای رساله ها (استادیار، دانشیار، استاد) از لحاظ میزان رعایت اصول اخلاقی در پژوهش تفاوت وجود داشت. بطور کلی، نظر به اینکه وضعیت رعایت اصول اخلاقی در رساله های دکتری مطلوب نیست، پیشنهاد می شود در سطح دانشگاه ها کمیته های اخلاق جهت نظارت کامل بر انجام پژوهش های دانشجویان تحصیلات تکمیلی دایر شده و در زمینه آموزش نیز به برگزاری کارگاه های آموزش اصول علمی و اخلاقی انجام پژوهش و غنی تر کردن مبحث اخلاق پژوهش در کتابهای روش تحقیق اقدام شود.