اثر پرتو گاما بر مراحل مختلف زیستی کنه تارتن دو لکه ای tetranychus urticae koch روی گل های داوودی و گلایول صادراتی: الگویی برای آفت زدایی محصولات کشاورزی در قرنطینه ها

گل های شاخه بریده و گیاهان زینتی از مهمترین محصولات کشاورزی در تجارت بین المللی هستند که در عین حال مستعد آلودگی با آفات متعددی می باشند. تدخین با متیل بروماید، تیمار رایج در قرنطینه این محصولات است که کاربرد آن به دلیل اثرات مخرب زیست محیطی در حال توقف است. استفاده از دزهای پرتوهای یونیزان نظیر پرتو گاما می تواند به عنوان یک تیمار جایگزین موثر، علیه آفات گل ها و گیاهان زینتی در محدوده دزهای قابل تحمل توسط این گیاهان پیشنهاد شود. کنه تارتن دولکه ای، tetranychus urticae koch، متعلق به خانواده tetranychidae از مهمترین و کلیدی ترین آفات این دسته از محصولات کشاورزی است. با توجه به تحمل بالای کنه ها در برابر پرتو و نیاز به دزهای بالا جهت ایجاد مرگ فوری در این موجودات، ملاک کارآمدی دز پیشنهادی در قرنطینه ها، جلوگیری از ایجاد نسل جدید در محیط تازه توسط جلوگیری از تولید مثل و یا نشو و نمای کنه ها تا مرحله بلوغ است. همچنین دز پیشنهادی باید در محدوده دزهای قابل تحمل توسط گیاهان میزبان نیز قرار گیرد. بر این اساس در مطالعه حاضر اثر دزهای مختلف پرتو گاما بر مراحل مختلف زیستی کنه تارتن شامل سنین مختلف تخم، مراحل فعال و غیر فعال پس از جنینی و مرحله بالغ و نیز روی شاخص های کیفیتی دو گل گلایول و داوودی (از مهمترین گل های صادراتی ایران) مورد بررسی قرار گرفت. کلنی کنه مذکور روی گیاهان لوبیای (phaseolus vulgaris l.) کاشته شده در گلدان، در گلخانه های گروه کشاورزی پژوهشکده کشاورزی، پزشکی و صنعتی پرورش یافت. هر یک از مراحل زیستی مورد آزمایش این کنه بر روی برگ های بریده شده لوبیای رقم سان ری بر روی پنبه خیس در پتری های آزمایشگاهی در اتاقک رشدی با شرایط دمایی°c 1±27، رطوبت نسبی5 ± 60 درصد و دوره نوری 8 :16 ساعت (l:d) نگهداری شد و در دستگاه گاماسل (gammacell px30) با منبع کبالت 60 پرتودهی شدند. بر اساس نتایج حاصل، هیچ کدام از تخم های یک روزه تیمار شده با دز 100 گری قادر به تفریخ نبودند. تخم های دو روزه پرتودهی شده با دز 350 گری توانایی تکمیل مراحل رشدی و ورود به مرحله بلوغ را نداشتند. دزهای 250، 250، 200، 250، 200، 350 و 300 گری توانستند سبب عقیمی ماده های حاصل از تخم های سه روزه، لاروی، استراحت اول، پورگی سن اول، استراحت دوم، پورگی سن دوم و استراحت سوم شده و سبب کاهش درصد ورود کنه های مرحله نابالغ به مرحله بلوغ با افزایش مرگ و میر در مراحل رشدی بعدی گردد. همچنین اثرات ناشی از پرتودهی به صورت کاهش طول عمر کنه های بالغ ماده و نر، تعداد کل تخم و تخم به ازای هر ماده حاصل از مراحل رشدی نابالغ و افزایش زمان لازم جهت تکمیل مراحل رشدی در کنه ها مشاهده شد. نسبت جنسی کنه های بالغ حاصل از مراحل نابالغ پرتودهی شده با افزایش دز در همه مراحل به سمت افزایش کنه ماده گراییده و 100% کنه های بالغ که دارای قدرت رسیدن به مرحله بلوغ از مراحل تخم دو روزه، تخم سه روزه، لاروی، استراحت اول و استراحت دوم به ترتیب در دزهای 100، 350، 300، 350 و 350 گری همگی ماده بودند. به طور کلی ماده های حاصل از مراحل استراحتی در مورد خصوصیاتی نظیر درصد تفریخ تخم و نسبت جنسی کنه های حاصل حساسیت بالایی از خود نشان دادند، در حالی که در مورد درصد رسیدن کنه های حاصل از مراحل نابالغ به مرحله بلوغ و طول عمر کنه های بالغ نر و ماده، تعداد تخم های گذاشته شده توسط ماده های حاصل و زمان لازم جهت تکمیل نسل، مرحله استراحت سوم به عنوان متحمل ترین مرحله شناخته شد. در هر مرحله رشدی، کاهش درصد ورود افراد به مرحله بلوغ به طور معنی داری با افزایش دز، رابطه خطی با شیب منفی داشت و تنها در مورد مرحله استراحت سوم، ارتباط درجه دوم بین میانگین های این صفت و دزهای پرتو گاما برقرار شد. در رابطه با اثر دزهای پرتو بر طول عمر ماده های بالغ حاصل، در مورد مراحل تخم سه روزه، لاروی و پورگی سن دوم تنها معادله خطی معنی دار شد و در مورد مراحل استراحت اول، پورگی سن اول و استراحت دوم به دلیل افزایش میانگین های این صفت در دزهایی که سبب توقف تخم گذاری در کنه بالغ شدند، و نیز در مورد مرحله استراحت سوم به دلیل تاثیر کمتر دزهای پایین بر این مرحله رابطه درجه دوم بین میانگین های این صفت و دزهای پرتو برقرار شد. افزایش طول مجموع مراحل رشدی با افزایش دز در مورد تمام مراحل از رابطه خطی با شیب مثبت پیروی کرد. بر اساس نتایج حاصل از پرتودهی ماده های بالغ این کنه در دو سن مختلف، دز 350 گری و 300 گری به ترتیب سبب کاهش معنی داری در طول عمر ماده های 24-0 ساعته و 72-48 ساعته نسبت به شاهد شد. ماده های جوان تر مقاوم تر ازماده های مسن تر در برابر دزهای پایین تر پرتو بودند به نحوی که رابطه اثر دز با کاهش طول عمر ماده های جوان به صورت منحنی درجه دوم و رابطه خطی در مورد ماده های مسن تر بود. تعداد کل تخم های گذاشته شده توسط ماده های هر دو سن مذکور، پس از پرتودهی با دز 250 گری کاهش معنی داری نسبت به شاهد نشان دادند و به صورت خطی با افزایش دز کاهش یافتند. تخم های گذاشته شده توسط هر دو سن ماده در دز 350 گری توانایی تفریخ خود را از دست دادند. همچنین با انجام آزمایش هایی جهت تعیین دز مناسب عقیمی بر کنه های بالغ این گونه دز 320 گری به هنگام پرتودهی کنه های بالغ نر یا ماده قبل از جفتگیری و دز 300 گری به هنگام پرتودهی هر دو جنس نر و ماده قبل از جفتگیری، سبب عقیمی بالغین این کنه و عدم توانایی در ایجاد نسل جدید شد. همچنین دزهای مختلف پرتو گاما سبب ایجاد ناهنجاری و بدشکلی هایی در فرم کلی بدن و تشکیل پاها در کنه های رشد یافته از مراحل نابلغ پرتودهی شده گردیدند. نتایج حاصل از پرتودهی (تا دز 500 گری) روی دو گل گلایول و داوودی نشان دادند که پرتودهی دزهای تا 500 گری هیچ اثر منفی بر طول عمر گلدانی، وزن تر این دو گل و زمان باز شدن غنچه ها در گل گلایول، به عنوان شاخص های تعیین کیفیت، نداشت. با توجه به نتایج حاصل از آزمایشات انجام شده جهت تعیین اثر دز های پرتو گاما بر واکنش های زیستی مورد مطالعه در کنه تارتن دو لکه ای، دز350 گری به عنوان حداقل دز قرنطینه ای که بتواند اثرات مناسب را روی مرحله جنینی، مراحل نابالغ پس از آن و کنه های بالغ حاصله از این مراحل و نیز زادآوری و باروری کنه های بالغ این گونه داشته باشد، پیشنهاد می شود و از طرفی این دز در محدوده دزهای آزمایشی قابل تحمل توسط گیاهان مورد مطالعه نیز بود. بر این اساس اثرات پرتودهی با دز 350 گری به عنوان حداقل دز موثر قرنطینه ای پیشنهادی در شرایطی که این کنه ها مستقیما روی گل های مذکور پرتودهی شده و در قفس های مستقر بر روی گیاه قرار گرفتند مطالعه شد. این آزمایش جهت حصول اطمینان از اثرات مورد انتظار این دز، با شبیه سازی شرایط قرنطینه ای (پرتودهی کنه روی گل) جهت مقایسه نتایج با آزمایش های قسمت قبلی (پرتودهی مستقل گل و کنه) انجام شد. مطالعه روی مراحل تخم سه روزه، لارو، پوره های سنین اول و دوم و نیز روی عقیمی کنه های نر و ماده این گونه و همچنین روی طول عمر گلدانی گل های گلایول تکرار شد و نتایج حاصل از پرتودهی با این دز، نتایج قسمت های قبلی را تایید کرده و از ایجاد نسل جدید توسط کنه های پرتودیده در مراحل مختلف زیستی و بلوغ ممانعت به عمل آورد. برای تجزیه داده ها از طرح بلوک های کامل تصادفی با سه تکرار و 50 کنه در هر تکرار برای هر دز، در هر مرحله زیستی نابالغ و سنین مختلف بلوغ استفاده گردید. همچنین مقایسه میانگین ها توسط آزمون چند دامنه ای دانکن انجام پذیرفت. برای برخی صفات تجزیه رگرسیونی و برازش خط و یا منحنی های پاسخ بر روند تغییر میانگین ها با دزهای مورد مطالعه انجام گرفت. همچنین برای تجزیه داده های مربوط به وزن تر گل ها از طرح کرت های خرد شده بر پایه بلوک های کامل تصادفی و برای داده های مربوط به طول عمر همه گل ها و زمان باز شدن گلچه های گل گلایول از طرح بلوک های کامل تصادفی، با چهار تکرار برای هر دز و دو شاخه گل برای هر تکرار استفاده شد و مقایسه میانگین با آزمون چند دامنه ای دانکن انجام پذیرفت.