عرفان عملی نزد پدران صحرا و عرفای مسلمان تا پایان قرن چهارم

موضوع این پژوهش، «عرفان عملی، نزد پدران صحرا و عرفای مسلمان تا پایان قرن چهارم (میلادی و هجری)» است که در آن، علاوه بر بیان بسترهای شکل گیری عرفان مسیحی و اسلامی، به تأثر هر دو مکتب از منابع فکری، فرهنگی و معنوی خارجی و داخلی، پرداخته شده است. تأمل در چگونگی شکل گیری سخنان عارفان اوّلیّه و ویژگی های رهبانیت مسیحی، ما را با چگونگی باورها و آرای عرفانی شان، آشناتر می کند. عارفان هر دو مکتب، به شناخت نفس، آفات و مراتب کمالی آن، توجهی ویژه داشته اند و کندو کاو در این ابواب، آفاق ذهنی آن ها را برای ما روشن تر می سازد. عمده ی موضوعات قابل سنجش، ذیل بیست و سه عنوان و در سه فصل مجزّا (شناخت نفس، ، مقامات نفس واحوال نفس). طرح و تحلیل شده اند. حاصل پژوهش این است که عرفان اسلامی، ضمن مشابهت های زیادی که با عرفان مسیحی دارد، به علت نوع نگاه، نظرگاه و خاستگاه های متفاوت، اختلافاتی نیز با هم پیدا کرده اند. هر دو درد و درمان های مشابهی را برای نفس، برمی شمارند. مقامات در هر دو آیین، از توبه، آغاز می شود و با پذیرش التزام به بودن پیر، توحید را مقصد نهایی و شریعت و طریقت را مقّدمه ای برای رسیدن به حقیقت خوانده اند. وجه ممیز هر دو آیین در اختلافات، این است: آرای عارفان مسلمان در بیان مقامات و احوال منظم تر و سنجیده تر از آرای عارفان مسیحی است و البته زهد راهبان مسیحی در قیاس با زهد عارفان مسلمان پررنگ تر و تندتر نمود دارد. با وجود اختلافاتی چند هر دو آیین در بیان مراحل سه گانه ی طریقت، چنان به هم نزدیک شده اند که گویی آموزه هایشان، آبشخور واحدی داشته و از بستر فرهنگی یکسانی، برآمده و بالیده است.