نقش تحولات سیاسی، اجتماعی، و فرهنگی کوفه در گرایش ایرانیان به تشیّع: از زمان تأسیس کوفه تا پایان غیبت صغری (17-329 هـ.ق).

شهر کوفه در دوران خلافت عمر بن خطاب و برای اسکان سپاهیان اسلام در 6 کیلومتری شهر باستانی حیره بنا گذاشته شد. نخستین شالوده ی تشیّع در کوفه با امارت عمّار یاسر در این شهر ریخته شد و با انتقال مرکز خلافت اسلامی به کوفه در دوران امام علی (ع) تثبیت گردید. شهر کوفه از آغاز تأسیس تا قرن چهارم هجری به دلیل اسکان شمار زیادی از طرفداران امام علی (ع) و حضور خاندان های بزرگ شیعه در آن، به عنوان اصلی ترین پایگاه تشیّع در جهان اسلام مطرح بود. تشیّع کوفه از همان نخستین سال های پیدایش در اثر یک سلسله تحولات سیاسی، اجتماعی و فرهنگی که در این شهر به وقوع می پیوست، مانند حضور سیاسی برخی اصحاب شیعی پیامبر (ص) در این شهر، جنبش های سیاسی شیعه و کشیده شدن آنها به ایران، مهاجرت های گسترده ی ایرانیان، سادات و قبایل شیعی از کوفه به ایران؛ و برخی اقدامات فرهنگی ائمه (ع) مانند تربیت شاگردان زبده از میان شیعیان کوفه و تأثیر این افراد در گسترش تشیّع، و نیز تعاملات علمی و حدیثی میان حوزه های مهم تشیّع در ایران با حوزه ی کوفه، به ایران منتقل شد. در پایان این نتیجه حاصل می شود که تشیّع وارد شده از کوفه به ایران به دلیل عبور از کانال اصحاب بزرگ پیامبر اسلام (ص)، ائمه ی اطهار (ع) و شاگردان کوفی پرورش یافته در مکتب آن بزرگواران، به لحاظ میزان انطباق با تعالیم ائمه (ع) از اصالت بالایی برخوردار است. با تکیه بر مطالبی که در فصول مختلف این پایان نامه ارائه می شود، می توان به این نتیجه رسید که شهر کوفه به دلیل ماهیّت ایرانی خود (به لحاظ جغرافیایی)، ترکیب جمعیّتی ایرانی-عربی، و مهمّتر از همه به علّت تأسیس آن در جایگاه شهر باستانی حیره (که از دیرباز عامل انتقال ادیان و مذاهب مختلف به سرزمین های اطراف خود بوده است) نقشی کلیدی در انتقال مذهب تشیّع به ایران ایفاء نموده است. علاوه بر شرایط جغرافیایی؛ اصلی ترین عوامل سیاسی، اجتماعی و فرهنگی موثر در انتقال تشیّع از کوفه به ایران را می توان در موارد زیر خلاصه نمود: - حضور یاران خاص امام علی (ع) از میان صحابه ی بزرگ پیامبر (ص) مانند سلمان فارسی، عمّار یاسر و حذیفه بن یمان به عنوان والی، راهنما و ... در شهر تازه تأسیس کوفه در دوران خلافت عمر و عثمان، و نقش آنها در معرفی شایسته ی امام علی (ع) به ساکنان این شهر به ویژه ایرانیان که سابقه ی آشنایی با آن حضرت را نداشتند. - سیاست های عمر در قبال اسراء و موضع گیری امام علی (ع) در مقابل آن. - حضور فعّال برخی شیعیان بزرگ امام علی (ع) در جریان فتوحات و فتح برخی مناطق ایران به دست این افراد. - انتخاب کوفه به عنوان مرکز خلافت اسلامی در دوران امام علی (ع) و نظارت مستقیم آن حضرت بر ایران و در نتیجه آشنایی نزدیک ایرانیان با سیره ی آن حضرت. - فعالیت های امام علی (ع) در دفاع از حقّانیّت خویش در دوران خلافتش در کوفه. - والیان امام علی (ع) در مناطق مختلف ایران که طبیعتاً از میان شیعیان پرهیزگار کوفه بودند. - نهضت عاشوراء. - حرکت های سیاسی شیعیان کوفه با الهام از نهضت عاشوراء و وسعت دامنه ی این جنبش ها در مناطق مختلف ایران. - نفوذ برخی شیعیان کوفه در نظام حکومتی آل عباس (با اذن امام وقت) و تلاش همراه با تقیه ی این افراد در جهت گسترش تشیّع (با استفاده از موقعیت خود در دربار). - تأسیس نهاد وکالت و نقش آن در توجیه دینی-سیاسی شیعیان ایران. - فراوانی تعداد ایرانیان ساکن در کوفه و انتقال تشیّع به ایران توسط این افراد در جریان رفت و آمدهای طبیعی آنان. - تبعیض اجتماعی خلفاء نسبت به ایرانیان و قرار دادن آنها در ردیف شهروندان درجه دوم. - انتقال شمار زیادی از ایرانیان ساکن کوفه به مناطق مختلف به ویژه خراسان. - مهاجرت برخی خاندان های شیعی کوفه (مانند اشعریان) به برخی مناطق ایران. - مهاجرت گسترده ی سادات (فرزندان ائمه ع) و علویان کوفه به ایران و ترویج تشیّع در مناطق محل سکونت خویش. برخی از این افراد به دلیل سطح بالای آگاهی مذهبی که داشتند، به عنوان مرجعی دینی برای مردم محل سکونت خود مطرح بودند. - فعالیت های فرهنگی برخی اصحاب بزرگ پیامبر (ص) در کوفه در دفاع از حقّانیّت امام علی (ع). - تربیت شاگردان کوفی توسط ائمه (ع) و نقش این افراد در گسترش تشیّع در ایران از طریق مسافرت به شهرهای مختلف ایران، تألیف آثار و تربیت شاگردان متعدد. - مبارزه ی همه جانبه ی ائمه (ع) و شاگردانشان با جریانات انحرافی منشعب از بدنه ی تشیّع که مرکز آنها در کوفه بود؛ و جلوگیری از توسعه ی این جریان ها به ایران و در نتیجه اصالت تشیّع وارد شده به ایران. - ارائه ی تعالیم درست و اصیل شیعی به ایرانیان از طریق نهاد وکالت (که مرکز آن در کوفه بوده و بخش وسیعی از ایران را تحت پوشش خود داشته است). به طور کلی، با بررسی دقیق عوامل انتقال تشیّع از کوفه به ایران، به این نتیجه می رسیم که این عوامل کسانی نبودند جز اصحاب بزرگ و راستین پیامبر اسلام (ص) که حقّانیّت امام علی (ع) و مذهب تشیّع را از زبان آن حضرت شنیده بودند، سادات و فرزندان بزرگوار ائمه (ع)، شیعیان راستین و افراد مورد تأئید امامان (ع). علاوه بر این، تشیّع منتقل شده به ایران بجز در برخی مناطق غربی کشور، از نفوذ عقاید انحرافی شیعیان افراطی چون غلات دور مانده و به طور کلی از اصالت بالایی برخوردار است.