مبانی نظری خودشناسی در مثنوی مولانا

بی تردید، شناخت «هویت» آدمی، یعنی «کیستی و چیستی خود»، یکی از دلمشغولی های اصلی اندیشمندان علوم انسانی از گذشته تا کنون بوده است. از این رو، دانشمندان از زاویه ها و چشم اندازهای مختلف علمی و با رویکردهای متفاوت، همواره کوشیده اند تا چارچوبی نظری برای این مسئله ترسیم و تبیین نمایند. در عرفان اسلامی نیز این بحث زیر عنوان «معرفت نفس یا خودشناسی» مجال طرح و بررسی می یابد. «خودشناسی» در رهیافت عرفانی همواره یکی از مهم ترین مباحث و مسائل هر نظام عرفانی تلقی شده و در اغلب طریقت های عرفانی معرفت حق و معرفت نفس قرین و همدوش دانسته شده است به گونه ای که از بین راه های خداشناسی، عارفان نه تنها راه انفسی را برتر از راه آفاقی می دانند بلکه وصول به حق را جز از رهگذر خودشناسی میسر نمی دانند. نوشتار حاضربا رویکرد عرفانی، تبیین مبانی معرفتی مولانا جلال الدین بلخی، عارف برجسته قرن هفتم را در مواجهه با مسئله «هویت شخصی» بر عهده دارد. مولانا در پاسخ به چیستی انسان و دیگر سوالات مطرح شده از این دست، از دو منظر هستی شناسی ـ معرفت شناسی و انسان شناسی عرفانی پاسخ می دهد. از نگاه هستی شناسی مولانا معتقد است انسان ها تا هنگامی که در سطح آگاهی پدیداری به سرمی برند از حقیقت هستی بی خبرند و نیست را هست و هست را نیست می پندارند. تنها با تسلیم به مطلق شدن می توان به حقیقت هستی (مطلق) رسید و براساس همین رهیافت از منظر انسان شناسی به انسان از منظر پیوندش با مطلق می نگرد و آدمی را دارای ماهیتی متعین و متشخص نمی داند. آنچه انسان شناسی عرفانی در باب آدمی می گوید مبتنی بر نوعی تجربه خاص از وجود انسان و نوعی معرفت نسبت به سرشت و حقیقت او در پیوند با امر متعالی است که با تجربه خاصی به نام «تجربه عرفانی» در پیوند است که از راه تجربه عادی مقدور و میسور نیست و تنها از رهگذر شکستن چارچوب آگاهی و شاکله های مفهومی متعارف صورت می پذیرد. به موجب این رهیافت، شناخت حقیقی «خود» تنها از رهگذر «نفی خود» امکان پذیر است؛ حالتی که در آن هم? تمایزات «فاعل شناسا و متعلق شناسایی» از میان برمی خیزد و اراده و آگاهی و عقل انسان در وجودی برتر استحاله می یابد. مولوی این حالت را تنها راه رسیدن به «خودشناسی» و «خداشناسی» محسوب می کند و آن را فنای فی الله می نامد. مولانا برای رسیدن به این ساحت از فقر کامل هیچ نخواستن، هیچ نداشتن و هیچ ندانستن را توصیه می کند و درنهایت به عشق می رسد و این عشق را هم علت فنا و نیستی می داند و هم معلول آن. روش این پژوهش کتابخانه ای و براساس رجوع به منابع اصلی است. و تحلیل اطلاعات و داده های فراهم آمده براساس طرح تحقیق و فصول مختلف آن، پژوهش را به اهداف خود نزدیک کرده است. واژگان کلیدی: عرفانی اسلامی، مولوی، خودشناسی/ معرفت نفس، جان، فنا