بررسی آیین نامه نگاری در زبانهای ایرانی میانه

چکیده نامه نگاری از دیرباز یکی از ابزارهای ارتباط انسانها بوده است. نخستین شواهد موجود از نامه نگاری در ایران متعلق به دوره هخامنشیان است. از این دوره حدود سیزده نامه کامل و چند قطعه آسیب دیده بر روی چرم در مصر به دست آمده و به «نامه های ارشام» مشهور است. پس از عصر هخامنشی نیز نامه نگاری و سازمان پستی گسترش یافت چنانکه امروزه نامه های بسیاری به زبانهای ایرانی میانه باقی مانده است. از دوره اشکانی، کتیبه اردوان سوم، آثار نسا و نامه های میترادس دوم موجود است. همچنین در آثاری چون یادگار زریران و ویس و رامین می توان الگوی نامه نگاری دوره اشکانی را مشاهده نمود. دوره ساسانی را می توان اوج شکوفایی ادبیات میانه و از جمله فن نامه نگاری دانست. اهمیت نامه نگاری در این دوره تا آن اندازه بود که رساله ای با عنوان «آیین نامه نویسی» نوشته شد و در آن الگوی نگارش آغاز و پایان نامه ها به دبیران یادآوری شد. گزارشهای مورخان، در دوره ساسانی نامه ها بدست «دبیران» و به خطی ویژه به نام «frawardag- dib?r?h» نوشته می شد. شرح بسیاری از نامه های شاهان ساسانی (مثلاً نامه شاپور دوم به کُنْستانْتین، امپراتور روم و یا نامه خسرو اول به فرمانروای روم، ژوستینین) در آثار مورخان ذکر شده. نامه های بسیاری به دیگر زبانهای ایرانی میانه همچون سغدی، بلخی و خُتنی نیز در دست است. این مجموعه شامل پنج نامه کامل و تکه هایی از چند نامه دیگر است.. از جمله دیگر نامه هایی که به زبان سغدی در دست است، مجموعه ای است که در خرابه های دژی در کوه مغ، در نزدیکی پنجکنت، در تاجیکستان یافت شده. اسناد کوه مغ که تعدادشان به بیش از هفتاد و شش می رسد و با مرکب چین بر کاغذ، چرم، ابریشم و چوب نوشته شده اند، به ربع نخست سده هشتم میلادی باز می گردند. گروه دیگر نامه های ایرانی میانه، از متون زبان بلخی و مجموعه اسنادی است که نخستین بار در سال 1991 بوسیله پرفسور سیمز ویلیامز کشف و معرفی شد. اکنون، مجموعه اسناد بلخی که می توان آنها را از جمله نامه ها دسته بندی کرد به حدود یکصد رسیده است... بسیاری از آنها به صورت نامه اند، پاره ای از آنها هنوز مهر و موم اند و بنابراین بسیار خوب باقی مانده اند. تعدادی مکاتبات شخصی نیز در مجموعه آثار بازمانده به زبان ختنی است. بیشتر این آثار متون بودایی و ترجمه آثار سنسکریت یا پراکریت هستند با این حال، تعدادی نامه منظوم نیز به زبان ختنی باقی مانده است. برای بررسی آیین نامه نگاری در زبانهای ایرانی میانه نمی توان به آثاری که به زبان فارسی در نخستین سده های دوره اسلامی نگارش شده اند بی توجه بود. به عنوان مثال قدیمی ترین نامه به زبان فارسی یهودی، نامه دندان اویلیق است که بدون شک بررسی آن ما را یاری خواهد داد تا برخی الگوهای متداول نگارش را در مرحله انتقال زبان از فارسی میانه به فارسی نو بازشناسیم. آثاری همچون نامه های مذکور در شاهنامه و نقل قولها و گزارشهای مورخان عرب نیز درخور توجه اند. چه شرح بسیاری از نامه های دوره ساسانی که هم اکنون در دست نیست، در آثار مورخان عرب آمده است. بررسی نامه ها و آیین نگارش آنها می تواند آگاهی هایی از جنبه های زبان شناختی، تاریخی، فرهنگی و مردم شناسی برای محققان، دانشجویان و پژوهشگران فراهم سازد. امید است که این تحقیق بخشی از این خویشکاری را انجام داده باشد.