جغرافیای تاریخی – سیاسی آذربایجان از ورود اسلام تا پایان حکومت صفویان (با تاکید بر حدود و مرزهای آن)

پژوهش حاضر به بررسی یکی از مسایل عمده تاریخ آذربایجان یعنی حدود جغرافیای آن اختصاصا یافته است. اگرچه این رساله اولین اثر نوشته شده در این زمینه نبوده و آثار چندی در داخل و خارج به این موضوع حصر شده است ، اما آثار نوشته شده در ایران سه ضعف عمده دارند : اولا بیشتر با دیدگاه جانبدارانه و سطحی نوشته شده اند. ثانیا در روش و اصول فرسنگ ها دور از متدها و اصول تحقیقات جغرافیای تاریخی می باشند. ثالثا این آثار بیش از حد جسته و گریخته بوده و به صورت منسجم نوشته نشده اند. اما طبق آنچه در اکثریت قریب به اتفاق منابع و آثار جغرافیایی ، تاریخی ، سیاحتنامه ها و... آمده : واحد جغرافیایی و تاریخی آذربایجان ، محصول ادغام و هم جوشی دو واحد جغرافیایی آتروپاتن و آلبان در دوران باستان می باشد. به این صورت که با قرارگرفتن این دو در ترکیب خلافت عربی ، آتروپاتن به آذربایجان و آلبان به آران تغییر نام داده و چندان طول نکشید که دومی در اولی ادغام شده و به صورت یکی از ولایات آن در آمد. عنوان آران فقط در قرون نخستین اسلامی به تمام اراضی شمال ارس اطلاق می شده و از آن پس این ولایت در دوران سلاجقه به ولایات شیروان و آران تقسیم شده و نهایتا در دوران صفویه به سه ولایت قره باغ ، شیروان و چخورسعد (ایروان) منقسم شد. این در حالی است که در تمامی ادوار تاریخ بعد از اسلام تا سقوط صفویان ، اراضی شمال ارس جزء خاک آذربایجان بوده است. بنابر این حدود آذربایجان در این دوران همواره بین ابهر ، زنجان ، شیز و بعضا قم ، همدان در جنوب و جنوب شرقی و دربند ، ایروان و تفلیس در شمال ، در نوسان بوده است. همچنین اراضی دو سوی ارس علاوه بر یکسانیهای جغرافیایی ، زبانی و قومی دارای تجربه مشترک تاریخی در تمام عرصه های سیاسی ، اقتصادی ، مذهبی ، فرهنگی و... می باشند.