ریخت سنجی جمجمه و تهیه کاریوتیپ دوپای فیروز allactaga firouzi در استان اصفهان

جنس allactaga به زیر خانواده allactaginae، خانواده دوپاها و راسته جوندگان تعلق دارد. این جنس دارای 13 گونه است که تا به حال 6 گونه از آن در ایران گزارش شده اند که شاملa. elater، a. williamsi، a. euphratica، a. hotsoni، a. firouzi و a. toussi است که وضعیت آرایه شناسی این گونه ها به ویژه دوپای فیروز با ابهامات زیادی روبروست. دوپای فیروز به عنوان یک جونده ی بومی و نادر، تنها پراکنش محدودی در منطقه ی جنوب شهرضا در استان اصفهان دارد. با توجه به وضعیت حفاظتی دوپای فیروز در فهرست سرخ iucn (2012)، لزوم انجام مطالعه ی بیشتر و حفاظت از این جونده احساس می گردید. در مطالعات پیشین که عموماً از مقایسه ی صفات ظاهری و جمجمه ای استفاده شده، مجزا بودن دوپای فیروز از گونه ی دوپای بلوچی به قطعیت نرسیده است. در پژوهش حاضر، وضعیت مترادف بودن گونه ی دوپای فیروز و دوپای بلوچی با استفاده از ریخت سنجی صفات جمجمه ای و دندانی مورد بررسی قرار گرفت؛ بدین منظور تعداد 9 نمونه دوپا از سه منطقه ی میرآباد، حنا و ورزنه در استان اصفهان جمع آوری شد. صفات جمجمه ای با استفاده از کولیس دیجیتال با دقت 01/0 میلی متر و صفات دندانی با کمک نرم افزار micromeasure 3.3 اندازه گیری گردید. با استفاده از نرم افزار آماری spss ver 18، آنالیزهای anova، تحلیل ممیزی، تجزیه به مولفه های اصلی و تجزیه خوشه ای به روی صفات ریختی انجام گرفت؛ علاوه بر اندازه های بدست آمده در این مطالعه، داده های مطالعات پیشین نیز در تحلیل ها مورد استفاده قرار گرفتند. نتایج بررسی صفات ریختی نشان داد که نمونه های میرآباد، حنا و ورزنه به ترتیب دوپای فیروز، دوپای ویلیام و دوپای بلوچی هستند که این گزارشی جدید از حضور گونه ی بلوچی در منطقه ی ورزنه است. تحلیل های آماری صفات جمجمه ای و دندانی این مطالعه، جدایی دوپای فیروز و دوپای بلوچی را به اثبات نرساند؛ بر این اساس احتمالاً آنها به یک گونه ی واحد تعلق دارند و در واقع تشکیل دو زیرگونه ی مجزا را می دهند. در بخش دیگر پژوهش حاضر، کاریوتیپ گونه های دوپای ویلیام (از منطقه ی حنا)، دوپای کوچک (از منطقه ی ایزدخواست) و برای اولین بار دوپای فیروز (از شهرضا)، تهیه شد و صفات کروموزومی آنها با کمک نرم افزار micromeasure 3.3 اندازه گیری گردید. نتایج این مطالعه نشان داد که دوپای فیروز مانند سایر گونه های جنس allactaga، دارای عدد کروموزومی 48n=2 و تعداد کل بازوان کروموزومی 96=nf است که این بیانگر ثبات عدد کروموزومی در تمامی اعضای جنس مذکور است. گروه بندی گونه های مورد مطالعه با استفاده از تجزیه ی خوشه ای و بر اساس صفات کروموزومی، نشان دهنده ی قرابت بیشتر دوپای فیروز و دوپای ویلیام نسبت به دوپای کوچک بود، در حالی که در بخش ریخت سنجی، نزدیکی گونه های کوچک و فیروز بیشتر بوده است. بر این اساس پیش بینی می شود که در مطالعات آینده امکان تفکیک دوپای فیروز و دوپای بلوچی از طریق مقایسه ی صفات کروموزومی وجود دارد و در نتیجه ارزشهای حفاظتی دوپای فیروز را به عنوان یک گونه ی منحصربفرد آشکار می سازد. همین امر بیانگر اهمیت مطالعات کروموزومی در کنار بررسی های صفات ریختی برای تعیین جایگاه آرایه شناسی موجودات زنده و به خصوص اعضای جنس allactaga است.