مطالعه ی مبانی ارتباط تصویری در اشعار و نقاشی های سهراب سپهری

جایگاه شعر سپهری در فرهنگ و ادبیات ایران، جایگاه ویژه ای است. انواع تحلیل ها و مطالعات در گستره ی شعر این شاعر بزرگ، نشان از توجه ای است که در شعر کمتر شاعری قابل مشاهده است. علاوه بر این، تجربیات دوگانه ی او در دو حوزه ی شعر و کلام و نقش و طرح، راهگشای پژوهش های دیگری در هنر این هنرمند بزرگ است. مبانی ارتباط تصویری بعنوان زیربنا و الفبای تمام خلاقیت های هنری، می تواند در طراحی و ترکیب اثر هنری، نقش تعیین کننده ای داشته باشد. در واقع، مبانی تصویر، شالوده ی اثر هنری است که هنرمند ایده ی خود را به کمک آن بیان می نماید. صراحت و سادگی، رویکرد آثار مبانی گرا است. در نتیجه فهم این آثار برای مخاطب راحت و ساده است. در شعر سپهری، وجود این مبانی در همنشینی با عناصر طبیعت، جلوه ای خاص از شعر و نقاشی مبانی گرا را به نمایش می گذارد. به این دلیل، شعر سپهری به راحتی از نهانگاه دیوان شعر، بیرون می آید و در تداوم گفتگوهای مردم، چنان جای می گیرد که در طی زمان، کارکردی چون ضرب المثل پیدا می کند. شعر با ویژگی های ارتباطی که تار و پود و بن مایه های آن ساده گرایی باشد، بسیار راحت به شعار تبدیل می شود. درواقع گفتگو و دیالوگ اجتماعی، به صورتی هوشمند، به دنبال گزینش جملات و یا کلماتی است که به راحتی و سادگی، جانشین توضیحات فراوان شود. عبارت: « آب را گل نکنیم» مدت هاست در عرصه های گوناگون رسانه ای و غیر رسانه ای ، به گفتگویی ترویجی تبدیل شده است. بنابر این در جامعه های کنونی، به جهت ازدحام فرم ها و صداها، نیاز به شعار های صریح و مختصر، بسیار ضروری به نظر می رسد. رویکرد مبانی گرا، یعنی تمایل به کارکرد جلوه های بارز تصویر. این جلوه ها، چنان صریح و طبیعی به نظر می رسند که گاهی دیده نمی شوند. وقتی سپهری می گوید: « کاجهای زیادی بلند/ زاغ های زیادی سیاه» در واقع دعوت مخاطب به مبانی بصری است. رویکرد طبیعت نیز، رویکردی مبانی گرا است. زیرا طبیعت، به دنبال سادگی است و رویش عناصر در فرایندی ساده، صریح و مستقیم صورت می گیرد. بنابراین بازتاب جلوه های طبیعی در شعر سپهری، بروز رفتارهایی در جهت این بازنمایی ها، با زبانی ساده و صمیمی است. در پایان این بند، توجه به یک دیدگاه، راهگشاست. مرتضی ممیز در مقاله ی « سپهری یک نقطه ی عطف» ضمن توجه به تبحر دوگانه ی سپهری در نقاشی و شعر و ستودن این ویژگی و اشاره به دید و درکی همه جانبه نسبت به هر گونه فعالیت هنری، می نویسد: « هر هنرمند، باید آنچنان دید و شناخت و آشنایی با هر اثر هنری، چه نقاشی، چه ادبیات، چه موسیقی، چه معماری، چه سینما و چه تئاتر و خلاصه هر فعالیت هنری دیگر داشته باشد که بتواند به راحتی درباره ی آن اظهار نظر کند... کارهای خوشنویسی میرعماد را نگاه کنید، به راحتی می توان دید که او معماری را می شناسد، موسیقی را به خوبی می فهمد، چون یک شاعر، تمام ابعاد و حال و هوای کلمات را حس می کند. مثل یک نقاش، طرح و رنگ و شکل کلمه را درک می کند... به این مرزها، زورکی نمی توان وارد شد و زورکی نمی توان با حرف ها و بررسی و نقد های خودمان اثری را خراش بدهیم، پاره کنیم و زخمی کنیم. باید به جایی برسیم، که به هر چیز که نگاه می کنیم، نگاهمان آشتا باشد. همه چیز را شفاف ببینیم، نگاهمان از همه چیز رد شود، به عمق دل آن برسد. باید به یک درک شفاف رسید تا انعکاس شفافیت های دیگر را از خود رد کنیم. کارهای سپهری را نگاه می کنیم و می بینیم از چنین خواصی و ابعادی برخوردار است. پس او را می توان واقعا یک هنرمند نامید.» ( سیاهپوش، 1389، ص 248) این پایان نامه، با مبانی ارتباط تصویری و فنون بلاغت کلام آغاز می شود تا ضمن یادآوری مبانی، به حوزه ی ادبیات و شعر وارد شود. در این قسمت با بیان زیبایی شناسی سخن ادبی، به معیارهای این زیبایی شناسی پرداخته می شود. هدف از این بخش، آشنایی با شعر بعنوان رسانه ای تاثیر گذار در حوزه ی ارتباط می باشد. در بخش بعدی با تعاریفی از شعر و تصویر و مقایسه این دو با هم، به سبک شعر نو و کارکرد ارتباطی آن می پردازد. در پایان این فصل، به مختصری از زندگی سپهری پرداخته می شود. در فصل دوم، ضمن تطبیق عناصر ادبی با مبانی ارتباط تصویری، به وقوع این مبانی در شعر سپهری اشاره می شود. این فصل که شالوده ی پژوهش می باشد، با بیان اشارات صریح و ضمنی سپهری به مبانی، ادامه می یابد تا در فصل سوم، جاذبه ها و شاخصه های گرافیکی شعر سپهری را نیز شامل شود. فصل پایانی این پژوهش نیز به مبانی ارتباط تصویری در آثار نقاشی سپهری می پردازد. سادگی و دوری از پیچیدگی، طبیعت گرایی و وجود فضا های خالی، از مهمترین ویژگی های نقاشی سپهری است که وقوع برخی جنبه های مبانی تصویری در آنها مشهود است.