تفکیک اصول عرفان عراق و خراسان در آثار فارسی جامی

از ویژگیهای بارز عرفان عراق، توجّه به صورت و ظاهر شریعت مثل نماز، روزه، حج، تعبّد و تزهّد، خوف، قبض، جوع، گوشه‏گیری، ترس از عقاب و عذاب الهی می‏باشد و از خصوصیّات بارز عرفان خراسان توجّه به طریقت و حقیقت شرع، ذوق، شرب، ریّ، وصل، محبّت، رجا، بسط، سکر، گستاخی، سماع، رضا، فتوّت و جوانمردی، توجّه به خانقاه و مردم‏داری می‏باشد. از برجسته‏ترین عارفان مشرب عراق، ابوذر غفّاری، حذیفه‏بن یمان، اویس قرنی و صهیب در دوره‏ی صدر اسلام می‏زیستند. بعد از آنها حسن بصری، رابعه‏ی عدویّه، جنید، ابوالحسین نوری، ابو محمّد رویم، مسری سقطی، مالک دینار، محمّد واسع، معروف کرخی می‏باشند که همگی آنان از پیشروان زهد و عبادت در زمان خویش بوده‏اند و بدون هیچ فرقه یا جماعتی و کاملاً انفرادی و یکّه به عبادت و تعبّد و زهد می‏پرداخته‏اند. در مقابل این گروه از عارفان عرفان خراسان بایزید بسطامی، حسین بن منصور حلاج، ابوسعید ابوالخیر، ابراهیم ادهم، سنایی، عطّار، مولانا جلال الدین رومی، روزبهان بقلی، خواجه عبداله انصاری بوده‏اند و فرقه‏های مختلف نوربخشیّه، چشتی‏ها، مولویّه و دیگر فرقه‏ها حاصل روحیه‏ی اجتماعی در این گروه می‏باشد. جامی هر دو عرفان عراق و خراسان را در احوال و آثار خود نمایان ساخته ولی از آنجا که وی اهل خراسان بزرگ بوده و خود خانقاه داشته و یکی از پیروان سرسخت سلسله‏ی نقشبندیّه بوده و طی عمر خویش همواره تابع پیر یا مرشدی از فرقه‏ی نقشبندیان بوده است نتیجه می‏گیریم بیشتر حالات و آداب و رسوم عرفان خراسان در آثار او پیداست. و این دور شدن از دوران تجلی عرفان های عراق و خراسان جامی را واداشت تا در هر دو عرفان کاوش و کنکاشی داشته باشد که این مطلب در آثار او پیداست.