تأثیر گفتمان اسلام سیاسی بر فهم قرآن

قرآن کریم مهم ترین میراث تاریخی مسلمانان است. این متن در طول تاریخ حیات دینی مسلمین، مقتدرترین کتاب و منشاء عالی ترین محصولات فکری، فرهنگی، هنری و حتی زیبایی شناختی بوده است. نقش محوری قرآن کریم را در هیچ یک از حوزه های حیات جمعی مسلمین نمی توان نادیده انگاشت. به دلیل نقش قابل توجه قرآن کریم در تاریخ حیات مسلمین است که آن را از مولفه های بنیادی ذهنیت اجتماعی و فرهنگی مسلمان و ایرانیان انگاشته ایم. پیش فرض این پایان نامه، باور به قرآن به منزله ذخیره اصلی در بازتولید حیات فرهنگی در طول تاریخ حیات مسلمین و ایرانیان به ویژه در دوره مدرن است. این پایان نامه به بخش کوچکی از نقش آفرینی این کتاب مقدس در دوران حیات مدرن ایرانیان اختصاص دارد: نقش آفرینی در ظهور هویت متکی بر اسلام سیاسی البته صرفاً تا جایی که به روشنفکران مسلمان از دهه سی تا آستانه انقلاب اسلامی ایران مربوط می شود. اگرچه جهت انجام مقایسه به الگوی ظاهر شده پس از انقلاب نیز پرداخته ایم. این پژوهش حاصل مراحل زیر بوده است: 1. انجام یک مطالعه کمی بر مبنای آثار سه الگوی روشنفکران دینی( بدو ظهور، الگوی ایدئولوژیک و الگوی منتقد و سکولار) جهت بررسی میزان استناد و اتکاء هر یک به آیات قرآن 2. میزان مرجعیت قرآن در سازماندهی به گفتار روشنفکران دینی 3. موضوعات مورد استناد روشنفکران دینی به قرآن کریم 4. الگوی متفاوت تفسیر و فهم مفاهیم قرآن در قیاس با فهم های پیشین 5. عوامل موثر بر الگوی فهم قرآن کریم از سوی روشنفکران دینی مهم ترین نکات حاصل از پژوهش حاضر به شرح زیر هستند: 1. روشنفکری دینی در بدو تأسیس خود با عنوان نهضت بازگشت به قرآن، با استناد فراوان به آیات قرآن، روایت هویت ساز خود را بنا نهاد. 2. روشنفکری دینی در بدو تأسیس با تکیه بر قرآن، الگویی از عقلانیت مقتضی فهم دنیای جدید را بنا نهاد. 3. فهم روشنفکری دینی از قرآن، تا حد زیادی متأثر از فهم های ایدئولوژیک در هر دوره بوده است. 4. مهم ترین تفاوت میان روشنفکری مسلمان پیش از انقلاب و روشنفکری دینی پس از انقلاب نسبت میان اسلام و سیاست است. روشنفکری مسلمان پیش از انقلاب با چهره دکتر علی شریعتی تلاش دارد وجه دنیوی دین را با به حاشیه راندن آخرت اندیشی اولویت بخشد. در حالی که روشنفکری دینی پس از انقلاب تلاش می کند با به متن فراخواندن آخرت نسبت دین و سیاست در مناسبات این جهانی را انکار کند. 5. روشنفکری دینی در ایران پس از انقلاب در قیاس با روشنفکری مسلمان پیش از انقلاب، کمتر به قرآن متکی بوده و به مراجعی مستقل از قرآن برای هویت بخشی به روایت انتقادی خود تکیه کرده است.