به کارگیری فرایند مشکل ـ گشایی خلاق در فرایند برنامه ریزی توسعه اجتماع

افزایش مشکلات شهری و هرچه گسترده تر و پیچید تر شدن ماهیت مشکلات شهری در سکونتگاه های جوامع مختلف شهری در جهان، اهمیت پرداختن به چگونگی یافتن و چگونگی گشودن آن مشکلات را در تدوین فرایند برنامه ریزی شهری روشن می سازد. در این میان به کارگیری "تفکر خلاق "، ابزاری نیرومند برای برنامه ریزان شهری در جهت مقابل? مثبت با تغییرات سریع و پیچید? مشکلات شهری فراهم آورده است که ضرورت بهره گیری از شیوه های جدید تفکر پیرامون برنامه ریزی با محوریت زندگی مردم و گشودن مشکلات با اختیار شیو? تدبیرشد? "مشکل ـ یابی " و "مشکل ـ گشایی خلاق " به عنوان فرایند ذهنی خلق راه حل برای مشکلات، در اجتماع محلی را آشکارتر می سازد. در کشور ما نیز ناکارآمدی برنامه های شهری مبتنی بر رهیافت های سنتی و عدم توجه و بهره گیری از شیوه ها و فنون مشکل ـ یابی و مشکل ـ گشایی در فرایند برنامه ریزی نتیجه ای متفاوت با دستاوردهای نظری و تجربی جهان به همراه داشته است که از جمله آن می توان به عدم به کارگیری در سطح اجتماع اشاره نمود. به این ترتیب می توان به ضرورت به کارگیری شیوه ای مبتنی بر اختیار یک "فرایند مشکل ـ یابی ـ مشکل ـ گشایی" و معرفی روشی برای برنامه ریزی که بتواند مشکل ـ یاب و مشکل ـ گشا بوده و بتواند در سطح اجتماع کار کند پی برد. حال می توان به عنوان یک سوال کلی این گونه بازگو نمود که : آیا می توان بین "برنامه ریزی توسعه اجتماع" و "فرایند مشکل ـ گشایی خلاق" ارتباط برقرار نمود؟ چگونه و به چه ترتیب این ارتباط برقرار می گردد؟ شهر قزوین بعنوان یکی از بزرگترین مراکز فعالیت های اداری، اقتصادی و سکونتگاهی کشور به واسطه موقعیت و شرایط خاص خود با مشکلات فراوانی (چون ازدحام، آلودگی هوا، مسکن، نرخ بالای بیکاری، خدمات عمومی ناکافی، فقر و توزیع درآمدی نابرابر) مواجه می باشد، بر این مبنا شهر قزوین بعنوان نمونه موردی در سطح کلان، این پایان نامه انتخاب می گردد و فرایند برنامه ریزی مبتنی بر اختیار فرایند مشکل ـ یابی ـ مشکل ـ گشایی در محل? آخوند این شهر به منظور پرداختن به چگونگی یافتن و گشودن مشکلات آن، بکار برده می شود. محله ای که به لحاظ داشتن پیچیدگی در ماهیت مشکلات شهری و مشکلات برنامه ریزی شهری و تداوم شیوه هایی که اهمیت "مشکل ـ یابی" را نادیده گرفته اند، نه فقط مشکلاتی جدید در آن بروز نموده، بلکه مشکلات موجود نیز پابرجا مانده، تشدید شده و پیامدهایی به بار آورده است، پیامدهایی که نه تنها ساکنین منطقه را به تنگنا کشانده بلکه موجبات مشکلات متعدد برای ساکنان شهر را نیز فراهم آورده است. 2) اهمیت موضوع تحقیق و دلایل انتخاب آن: با وجود ناکارآمدی برنامه ریزی جامع و مبتنی بر رهیافت های سنتی، این نوع برنامه ریزی از سوی متخصصان برنامه ریزی شهری به نقد کشانده شده است. از سویی افزایش مشکلات شهری و هرچه گسترده تر و پیچید تر شدن ماهیت مشکلات شهری در سکونتگاه های جوامع مختلف شهری در جهان، اهمیت پرداختن به چگونگی یافتن و چگونگی گشودن آن مشکلات را در تدوین فرایند برنامه ریزی شهری روشن می سازد. از آن جایی که در شرایط جدید شیوه ها و رهیافت های سنتی برنامه ریزی مناسبت خود را از دست داده اند، بسیاری از سازمان ها و نهادهای مدیریت و برنامه ریزی، بر بکارگیری برنامه ریزی "از بالا به پایین " مبتنی بر " اجتماعات محلی " و "توسعه اجتماع " و "برنامه ریزی توسعه اجتماع " تاکید دارند. رهیافت برنامه ریزی توسعه اجتماع بر ظرفیت های موجود در اجتماع، توجه به سرمایه های اجتماعی، حضور نهادهای مدنی در فرایند تصمیم سازی و تصمیم گیری و مشارکت مردم در فعالیت های شهری و ارائه مسیری کارآمد و خلاق برای حل مشکلات برنامه ریزی تاکید دارد. این رهیافت در جستجوی تعامل اجتماعی بوده و کمتر به مداخلات کالبدی می پردازد و با نگاه فرایندگرا به پایداری تصمیمات در سطوح مختلف خواهد انجامید. این رهیافت جدید به عنوان برنامه ریزی غیرمتمرکز و غیرجامع برپای? برنامه ریزی دموکراتیک در مقابل برنامه ریزی ناکارآمد جامع و رسمی است و بر قلمرو اجتماع محلی یعنی جایی که زندگی واقعی و روزمره مردم جریان دارد و رفتارهای جمعی ظهور پیدا می کند در مقیاس خرد شهری تاکید دارد. از این روی فرایند برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر اختیار فرایند مشکل ـ یابی ـ مشکل ـ گشایی در محله آخوند قزوین که به لحاظ کارکردی و با توجه به معیارهای یک اجتماع، مطابق با انگاشت اجتماع محلی است، به منظور پرداختن به چگونگی یافتن و گشودن مشکلات آن، به کار برده می شود تا زمینه لازم برای به کارگیری شیوه های موثرتر در فرآیند برنامه ریزی را فراهم آورده و عملکرد برنامه ریزی در سطوح خرد شهری را اصلاح نماید. 3) هدف های تحقیق: بر مبنای موضوع پژوهش و در راستای پاسخگویی به پرسش ها، اهداف پایان نامه در دو دسته اهداف کلی و موردی تقسیم بندی می شوند. هدف کلی این پایان نامه به شرح زیر است: • ایجاد ارتباط بین برنامه ریزی توسعه اجتماع و فرایند مشکل ـ یابی ـمشکل ـگشایی خلاق. اهداف موردی این پایان نامه که در ارتباط با پدیده مورد برنامه ریزی است. به شرح زیر است: • اصلاح عملکرد برنامه ریزی در سطوح خرد شهری با آزمون به کارگیری برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر مشکل ـ گشایی خلاق در محله آخوند. • یافتن مشکلات محله آخوند از طریق آزمون به کارگیری فنون مشکل ـ یابی ـ گشایی خلاق در برنامه ریزی توسعه اجتماع. • تعیین قیود و محدودیت های برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر مشکل ـ گشایی خلاق در محله آخوند. • تعیین فرصت های برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر مشکل ـ گشایی خلاق در محله آخوند. 4) سوالات یا فرضیه های تحقیق (بیان بین متغیر های مورد مطالعه): برنامه ریزی شهری به طور کلی برای تدوین برنامه و ارائه سیاست ها در جهت رفع و کاهش مشکلات موجود فعالیت می کند. رهیافت مبتنی بر توسعه اجتماع نیز به عنوان رهیافتی از پایین به بالا توجه به مشکلات را در سطح اجتماع محلی در بر می گیرد. در واقع از آن جا که تاکنون تدوین برنامه های شهری اهداف توسعه را مبتنی بر شناخت و تحلیل مشکلات واقعی عرصه مورد برنامه ریزی قرار نداده اند یکی از موارد ناکارآمدی آن ها پاسخگو نبودن در رفع و یا کاهش مشکلات افرا ساکن در اجتماع است، بنابراین پرسش اساسی این پایان نامه در زمینه توجه به فرایند شناخت مشکل و ارائ? چارچوبی برای خلق راه حلی خلاق در فرایند برنامه ریزی توسعه اجتماعات چون "برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر مشکل ـ گشایی خلاق " قرار دارد. در این پایان نامه سعی شده است پرسش ها ساختار سلسله مراتبی داشته باشند تا درنهایت امکان پاسخگویی به آن ها وجود داشته باشد. بدین منظور پرسش ها در دو دسته پرسش های کلی و موردی دسته بندی شده اند: پرسش کلی این پایان نامه عبارتست از: ? فرآیند برنامه ریزی مشکل گشایی خلاق چیست و چگونه می توان از آن در فرآیند توسعه اجتماع استفاده نمود؟ پرسش های موردی این پایان نامه که در ارتباط با پدیده مورد برنامه ریزی است به شرح زیر است: ? آیا با به کار گیری فرایند برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر مشکل ـ گشایی خلاق در محله آخوند شهر قزوین می توان عملکرد برنامه ریزی در سطوح خرد شهری را اصلاح نمود؟ ? قیود و محدودیت های به کارگیری برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر مشکل ـ گشایی خلاق در محله آخوند شهر قزوین کدامند؟ ? فرصت های به کارگیری برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر مشکل ـ گشایی خلاق در محله آخوند شهر قزوین کدامند؟ 5) چهار چوب نظری تحقیق : رشد فزایند? ابعاد شهرنشینی و شکل گیری مقیاس های جدیدی از رشد شهری در طی چند ده? اخیر موجب شده است که شهرها با چالش های جدیدی مواجه گردند. وجود مشکلات پیچید? شهری و توجه به ابعاد و جنبه های گوناگون آن ها جامع نگری و توجه به ابعاد و جنبه های مختلف مشکلات به منظور حل پایدار آن ها را اجتناب ناپذیر نموده است. در این میان لزوم توجه و تأکید برنامه ریزی و مدیریت شهرها بیش از هر زمان دیگری بر تشخیص مشکلات شهری، چگونگی یافتن و چگونگی گشودن آن ها است و تدوین برنامه های شهری در سطوح پایین تر و ابعاد ملموس زندگی شهری مبتنی بر به کارگیری اصول برنامه ریزی در جهت رویارویی با مشکلات شهری از طریق درک فرصت ها، امکانات، تهدیدات و تشخیص و تخصیص منابع و جز آن است. بر این مبنا با توجه به ناکارآمدی برنامه ریزی های مبتنی بر رهیافت های جامع و سنتی که در مقابل نیازهای ساکنان شهری پاسخگو نیستند می توان با معرفی و به کارگیری رهیافت های جدید که در جهت پاسخگویی به نیازهای مردم و پاسخگویی به مشکلات برنامه ریزی شهری و با رویکردی از پایین به بالا مبتنی بر توانمندسازی، نگرشی دارای مبنا، تاکید بر منابع انسانی و سرمایه های اجتماعی و مشارکت جمعی ساکنان محلات است از بوجود آمدن مشکلات جدید شهری و تشدید مشکلات موجود در برنامه های شهری با اختیار شیو? تدبیر شد? مشکل ـ یابی و مشکل ـ گشایی، جلوگیری نمود. برنامه ریزی شهری در جوامع گوناگون نقش و دستورکار متفاوتی دارد. با هرچه پیچیده تر و احتمالاتی تر شدن سیستم های مورد برنامه ریزی، رهیافت های سنتی و شیوه های رایج برنامه ریزی کارآمدی خود را از دست داده و نیاز به رهیافت های جایگزین بیشتر شده و می شود. در جوامعی که برنامه های شهری با منابع زیادی تولید می گردند و رابط? اندک، سستی بین مشکلات شهری و راه حل ها، بین اجرای آن و نیز بین مشکلات و نیازها و خواست مردم وجود دارد، رهیافت های سنتی در رویارویی با مشکلات ناگشوده در سطوح کلان شهری کارآیی لازم را ندارد. بر این مبنا نیاز به تدبیر و به کارگیری شیوه های گزینه ای مبتنی بر برنامه ریزی در سطوح خرد شهری برای پاسخگویی به نیاز مردم و در جهت پرداختن به چگونگی یافتن و گشودن مشکلات است. معرفی و تشریح پایه و چارچوب های نظری به منظور شناخت و درک مفاهیم اصلی موضوع مورد پژوهش یعنی "به کارگیری فرایند مشکل ـ گشایی خلاق در برنامه ریزی توسعه اجتماع" و بهره گیری از آن ها در مراحل تحلیل و تجویز است. بر این مبنا اهداف معرفی پایه و چارچوب نظری دو انگاشت "مشکل ـ گشایی" و "توسعه اجتماع" که هر دو توان بهره گیری از "تفکر راهبردی" را دارند، می توان در چهار زمینه به صورت زیر معرفی نمود: الف) معرفی انگاشت های "مشکل ـ گشایی"، "مشکل ـ گشایی خلاق" و "توسعه اجتماع". ب) معرفی " تفکر خلاق" و "تفکر راهبردی". ج) معرفی فرایند "مشکل ـ گشایی"، "مشکل ـ گشایی خلاق"، "برنامه ریزی توسعه اجتماع" و "برنامه ریزی راهبردی". د) معرفی اصول قابل به کارگیری در برنامه ریزی توسعه اجتماع مبتنی بر مشکل ـ گشایی خلاق مبتنی بر اصول برنامه ریزی راهبردی و برای ایجاد ارتباط بین "مشکل ـ گشایی" و "توسعه اجتماع". از آنجایی که شیوه های گزینه ی رهیافتهای عقلانی- جامع که دیدگاه مشکل گشایانه را در برنامه ریزی شهری اختیار می کنند در شدیدترین شکل خود عنوانهای اندک افزایی و اندک افزایی گسسته به خود گرفته اند، این دسته رهیافتها در مخالفت با رهیافتهای عقلانی – جامع برنامه ریزی شهری آنها را ناتوان از دستیابی به اهداف اجتماعی که مدعی آن هستند، می دانند. از جمله طرفداران و نظریه پردازان رهیافتهای مذکور می توان به افراد زیر اشاره نمود: alexander, mee kam, dyckman, bracken, kleindorfer, edmund, davidson از نمونه های تجربی پایان نامه در کشورهای توسعه یافته نیز می توان به تجربیات کشورهای بریتانیا، آمریکا، کانادا، استرالیا و آفریقای جنوبی اشاره نمود که تجربیات مذکور در پایان نامه در دو بخش کلی شامل: تجربه برنامه ریزی مبتنی بر توسعه اجتماع و تشریح چگونگی پرداختن برنامه های مبتنی بر توسعه اجتماع به فرایند مشکل ـ یابی ـ مشکل ـ گشایی مورد بررسی قرار خواهند گرفت.