سنجش گستردگی فضایی شهر با تأکید بر تغییرات کاربری اراضی با استفاده از تصاویر ماهواره ای چند زمانه و مدل dpsir

در سال های طولانی از بدو پیدایش شهرنشینی تا زمان حال، علی رغم تمام تغییرات ساختاری، شهر همواره با واقعیت هایی همراه بوده است که به عنوان معضلات شهری قلمداد می شوند. در این میان در چند دهه ی اخیر گستردگی یکی از مباحث مطرح در مسایل شهری می باشد. در قرون اخیر که شاهد شکل گیری شهرهایی با جمعیت و مساحت فراوان بوده ایم، اهمیت یافتن راهکارهایی برای کاهش گستردگی دو چندان شده است. رشد فیزیکی در بسیاری از شهرهای کشورها به دلیل عدم وجود برنامه ریزی دقیق و مطالعه و بررسی اراضی جهت توسعه شهر، باعث شده است تا شهرها بستر فیزیکی خود را بر روی اراضی نامناسب از نقطه نظر عوامل طبیعی و غیر طبیعی و یا بر روی اراضی مناسب کشاورزی و فضاهای سبز پیرامون شهرها گسترش دهند. تغییر در کاربری اراضی شهری و نحوه استفاده از زمین در شهرها نقش موثری در پیدایش گستردگی شهری دارند. در تحقیق حاضر جهت تعیین گستردگی شهری با استفاده از داده های سنجش از دور و سیستم اطلاعات جغرافیایی از تصاویر tm سال 1363، 1369، 1377، 1385 و 1390 استفاده شده است. بدین ترتیب که ابتدا نقشه کاربری اراضی از تصاویر ماهواره ای تهیه شده و میزان توسعه شهر و مساحت اضافه شده به شهر در طی سال های مختلف محاسبه گردید. با استفاده از جداول کراس تب مقایسه عملیات به صورت دو تایی بین نقشه های کاربری اراضی صورت گرفت. با استفاده از مقدار مساحت اضافه شده به شهر در طی دوره های زمانی مختلف پارامترهای تراکم شهری و میزان تغییرات مساحت مشخص؛ و سپس رابطه بین مساحت و جمعیت در مدل رگرسیون بررسی گردید. بررسی ها حاکی از آن است که رابطه بین مساحت و جمعیت دارای ضریب همبستگی بالایی می باشد. در مرحله بعدی برای سنجش گستردگی در منطقه مورد مطالعه از روش آنتروپی شانون و هلدرن استفاده گردید و ضرایب و درصد مناطق شهری در طی دوره های زمانی مختلف در سنجش گستردگی مشخص گردید. در این پژوهش در راستای اهداف ذکر شده، به طور موردی با مطالعه شهر ارومیه در جستجوی سنجش گستردگی شهری و تحلیل روند تغییرات کاربری زمین در شهر ارومیه؛ از تفسیر تصاویر ماهواره-ای، ابزار تحلیل گر فضایی در محیط gis، نرم افزار idrisi andes 15 استفاده گردید. این تحقیق قصد دارد یکی از مهم ترین اثرات گستردگی شهری و در عین حال آسیب رسان به شهر یعنی تغییرات کاربری و پوشش اراضی را در جهت دست یابی به شهری با توسعه پایدار و هوشمند مورد مطالعه و بررسی قرار دهد؛ در این راستا، کاربری اراضی ساخته شده و کاربری اراضی کشاورزی و باغات که بیش ترین مقدار را در تغییر کاربری ها داشتند مد نظر قرار گرفته و پس از مروری بر تحلیل تغییرات کاربری زمین در شهر ارومیه، مدل کیفی dpsir اتخاذ گردید و کاربری اراضی ساخته شده و کاربری اراضی کشاورزی آبی و دیمی و باغات در قالب این مدل و با توجه به اطلاعات در دسترس تحلیل گردید. در نهایت مشخص گردید که عواملی چون نرخ رشد جمعیت، دسترسی به مسیرهای ارتباطی، نرخ رشد اقتصادی، فقدان ضوابط و مقررات، قیمت زمین در روند تغییرات کاربری زمین در منطقه مورد مطالعه موثر هستند. همچنین تحلیل ها نشان داد تغییرات کاربری زمین در این منطقه موجب از بین رفتن اراضی کشاورزی و باغات گردیده است؛ که با توجه به گستردگی ایجاد شده در منطقه مورد مطالعه در طی سال های 1363 تا 1390، به کار گیری رشد هوشمند می تواند عاملی موثر در بالا رفتن تراکم شهری در مرکز شهر و کاهش گستردگی گردد. واژگان کلیدی: سنجش گستردگی، تغییر کاربری اراضی، تصاویر ماهواره ای چند زمانه، مدل dpsir، رگرسیون، رشد هوشمند، ارومیه.