اندیشه و کنش سیاسی ملک المتکلّمین

چکیده مواجهه ایرانیان با جنبه های نظامی، فرهنگی، اقتصادی و سیاسی اروپا، تغییر ناگزیر در شرایط عمومی ایران از جمله اقتصاد، فرهنگ و سیاست ایجاد کرد که یکی از نتایج آن دخالت گروه های اجتماعی جدید در سیاست و حتی تلاش برای ایجاد جامعه ای متفاوت بود. از فرنگ برگشتگان، بازرگانان، علما و تحصیل کردگان مدارس جدید با نظم سیاسی موجود در افتادند که این کشاکش به برقراری سپس نابودی حکومت مشروطه انجامید. زوال تدریجی قاجارها، رواج اندیشه های ناسیونالیسم، آزادی، بیداری اسلامی و برابری، تاریخ پر تلاطم معاصر را آغاز کرد. در این میان افرادی صاحب اندیشه به فعالیت سیاسی اجتماعی پرداختند که در بعضی زمینه ها دست به نوآوری هایی زدند. از جمله ملک المتکلّمین، که در عرصه اندیشه و عمل سیاسی در ایران زمین موثر بود. حاجی میرزا نصرالله معروف به ملک المتکلّمین فرزند محسن بهشتی ( ???? ه اصفهان - مقتول ???? ه ) وی از مشروطه خواهان بوده و در سخنوری بسیار زبردست بوده است که پیش از مشروطه با کارهای فرهنگی(موعظه و مدرسه سازی) به مبارزه با استبداد و عقب ماندگی پرداخت و در روند تحوّلات مشروطه نیز تأثیری قاطع داشت. سرانجام بعد از به توپ بستن مجلس به فرمان محمد علی شاه او را، در باغ شاه کشتند. بررسی اندیشه و وزن سیاسی اجتماعی ملک المتکلّمین می تواند ما را در درک عوامل موثر در تحوّلات مشروطه ایران یاری می کند. ضرورّت تحقیق از این جهت است که ملک المتکلّمین سخنوری توانا بود که توانست با سحر کلام تأثیر بسیاری در پیشبرد خواست های ملّی و مذهبی ایرانیان از جمله پارسیان هند، ایرانیان قفقاز و آسیای میانه داشته و از همه مهم تر در به ثمر رساندن مشروطه نقشی مهم داشت. کارهای انجام شده در مورد این شخصیت یا در حاشیه اتفاقات مشروطه بیان شده است یا تاریخی و سرگذشت نامه نویسی است. هدف از این تحقیق بررسی تحلیلی اندیشه و عمل سیاسی ملک المتکلّمین در فضای فکری- سیاسی زمانه خودش است. سوال اصلی اندیشه و کنش سیاسی ملک المتکلّمین چگونه قابل بررسی است؟ فرضیه اصلی ملک المتکلّمین یکی از مهم ترین کنش گران عصر مشروطه است. اندیشه و کنش سیاسی ملک متأثر از جامعه پذیری سیاسی او اعّم از نبوغ ذاتی، آموزش نوگرایانه، سفرهای متعدد و آشنایی با اندیشه ها و آراء گوناگون بود. ملک المتکلّمین در کامیابی ها همچنین تا حدودی در ناکامی های مشروطیت سهیم می باشد. بدین معنا که ملک المتکلّمین توانست در چارچوب تشکلی آزادی خواه، نارضایتی ها را به سوی درخواست برای مجلس شورای ملّی هدایت کرده و با هوشمندی سیاسی توطئه های مستبدان را خنثی سازد و کامیابی را برای ترقی خواهان رقم بزند و از سویی دیگر پس از برقراری نظام مشروطه به عنوان یکی از اصلی ترین تصمیم سازان جناح تندرو، در ناکامی مشروطه نیز تا حدودی نقش داشت. سوالات فرعی و فرضیه های فرعی 1- کنش سیاسی ملک المتکلمین تا چه میزان مستقلانه (غیر منفعلانه) بوده است؟ در میان منتقدان، عده ای کنش سیاسی ملک المتکلمین را متأثر از سیاست های کلّی انگلیس و یا منافع سالار الدوله، ظل السلطان و شعاع السلطنه دانسته اند. فرض ما بر این است که ملک المتکلمین کنش سیاسی مستقلّانه(غیرمنفعل) را دنبال می کرده است و در هر مقطع با توجه به اهدافش به اتحاد و ائتلاف با شخص یا گروهی دست می زده است. 2-پیامدها و نتایج کنش سیاسی ملک المتکلّمین تا چه میزان برای پیشبرد مشروطیت مفید بوده است؟ فرض ما بر این هست که ملک با ذهنی آگاه، توانست با منسجم ساختن آزاداندیشان و دفع توطئه های مستبدین، در به ثمر رسیدن انقلاب مشروطیت موثر باشد و پس از پیروزی مشروطیت از نهال مشروطیت پاسداری کند ولی در مواجهه با نهاد سلطنت تند روی هایی را انجام داد و در ناکامی تعامل شاه و مجلس نقش داشت. انقلاب مشروطه از مهم ترین تحولات سیاسی سده اخیر ایران به شمار می رود، مطالعه و بررسی نقش کنشگرانی که در این تحول، فعالیت تاریخ ساز داشته اند،می تواند تصویر روشن تری از این انقلاب به ما نشان بدهد. ملک المتکلمین یک نویسنده و بیشتر یک خطیب بود. از میان کنش گران سیاسی،ملک المتکلمین مشارکت و فعالیت برجسته ای در انقلاب مشروطه داشته است. به طوری که یکی از رهبران جریان ساز در انقلاب مشروطه و پس از آن در نظام مشروطه به حساب می آید. در این پایان نامه کوشش شده است تا با استفاده از جامعه پذیری سیاسی، اندیشه و کنش سیاسی ملک المتکلمین بررسی شود. ضمن مرور زندگانی ملک، شرایط اجتماعی زمانه ملک را ارزیابی شده است و سپس به تأثیرات ملک بر محیط اطرافش پرداخته شده است. علی رغم تسلط استبداد قاجاری، ملک توانست انجمن های سرّی را تاسیس کند، با رجال سیاسی همفکر و حتی غیر همفکر ارتباط برقرار کند . بازیگران سیاسی و مردم را در مخالفت با استبداد تهییج کند. جنبش مشروطیت را از خطر انحراف برهاند و پس از استقرار نظام مشروطیت به یکی از تصمیم سازان نظام سیاسی بدل شود. او عمیقاً به آرمان آزادی خواهی و میهن پرستی پایبند بود. مشروطه از دید ملک، تبلور آزادی خواهی، عدالت و استقرار نظام دولت-ملت بود. و ملک جان خود را بر سر باورهایش فدا کرد.