بررسی انواع تشبیه در دیوان حکیم فرخی سیستانی

کلام ادبی و هنری از سخن عادی و معمولی متمایز است و در خور ضبط و انتقال به نسل های آینده میباشد؛ چون در شنونده و خواننده احساس لذت و فهم می کند. آنچه که سخن ادبی را از سخن غیر ادبی متمایز می سازد، بهره گیری هنرمند از صور خیال و عناصر تصویر ساز است. به زبانی دیگر سخنی قابل توجه و تأمل است که ذهن را به تحریک و تکاپو وادارد و این همان سخن ادبی است. تشبیه یکی از مهمترین ابزارهای بیان مجازی است که در میان صور مختلف خیال، بدیع ترین و جالب ترین گونه آن به حساب می آید؛ زیرا مرکز اغلب صورتهای خیال که حاصل نیروی تخیل شاعر است، تشبیه می باشد. باید توجه داشت که صورتهای دیگر خیال از قبیل تمثیل، استعاره، تشخیص و حتی کنایه در حقیقت از یک تشبیه آشکار یا پنهان مایه می گیرد. به همین سبب قدرت تخیل شاعر تا حدود زیادی در کشف پیوند شباهت میان اشیا و پدیده ها آشکار می شود(پورنامداریان، 1381: 189). از سوی دیگر شاعران گاه در این خصوص به نوآوری ها و ابتکاراتی دست زده اند که نمودار گزینش و ترکیب شاعر از امکانات متعدد زبانی و بیانگر سبک خاص و نشان دهنده میزان تقلید یا نوآوری آنها در این حوزه بلاغی است. شاعران فارسی زبان در دوره های مختلف به خوبی توانسته اند با بهره گیری از این هنر کاخ ادب را برافرازند و در ذهن و روح ایرانیان در اعصار مختلف جاودانه شوند. در این میان دیوان اشعار فرخی که یکی از ذخایر ماندگار زبان و ادبیات ما محسوب می شود؛ می تواند همچون طبیعتی زنده، روح و جان خستگان را آرامش بخشد؛ به گونه ای که توصیف ها و تشبیهات این شاعر و بیان نکات دقیق در آن به قدری طبیعی است که گویی در بوستانی سرسبز گام نهاده و با آوای بلبلان و زمزمه آبشارها همراه بوده ایم. بررسی صور خیال شاعرانه در شعر فرخی، وسعت خیال و تبحر او را در شاعری نشان می دهد و طعم شکر کلام او را به دیگران می چشاند. برای پی بردن بیشتر به زیبایی های بلاغی و ادبی اشعار این شاعر، نگارنده بر آن شد تا در یکی از مهمترین عناصر تصویرساز دیوان وی به کندوکاو بپردازد و آن بررسی انواع و ارکان تشبیهات به کار رفتـه در دیوان حکیم فرّخی سیـستانی است و اینکه کدام نوع از این موارد در دیوان او بسامد شاخص و بالایی دارد، تا به این وسیله چهره شاخص این شاعر بیش از پیش به خوانندگان معرفی گردد. همچنین با بررسی عنصر تشبیه در شعر فرخی سیستانی می توان به این پرسشها پاسخ داد که: میزان استفاده فرخی از این عنصر ادبی و خیال آفرین تا چه حد است و تا چه حدودی وی در اشعارش از انواع و گونه های مختلف تشبیه بهره گرفته؛ ساختار تشبیهات او چگونه است و چه عناصری را در آنها به کار گرفته است؟ با توجه به مطالعات انجام گرفته در دیوان فرخی و سایر کتب مرتبط با این موضوع، مشخص می شود که بیشتر تشبیهات فرخی از نوع حسی به حسی بوده و سهم بسیاری از عناصر محسوس و طبیعت را گیاهان و درختان و باغ به خود اختصاص داده است. برای اثبات این مطلب دیوان فرّخی سیستانی به تصحیح محمد دبیر سیاقی به دقت بررسی شد و در استخراج و نامگذاری تشبیهات نیز کتب معتبر معانی و بیان از جمله: اسرارالبلاغه، ترجمان البلاغه، المعجم فی معاییر اشعار العجم، حدائق السحر فی دقایق الشعر و هنجارِ گفتار و بسیاری از کتب بلاغی دوره های متأخر و معاصر مورد توجه قرار گرفته است و با توجه به دیدگاههای مشترک آنها از انواع تشبیه، تقسیم بندی این پژوهش انجام پذیرفته است. همچنین در خصوص ارجاعات شعری دیوان فرخی لازم به یادآوری است که پس از ذکر صفحه با علامت(/) شماره بیت نیز مشخص گردیده است.