گذرایی و ساخت مجهول در زبان فارسی: رویکردی شناختی

چکیـــــده این رساله به بررسی ساخت مجهول زبان فارسی در چارچوب انگاره ی دستور شناختی می پردازد. پژوهش حاضر، پژوهشی توصیفی- تحلیلی است که در آن پس از معرفی اصول بنیادین رویکرد مورد نظر، به بررسی و تحلیل داده-های زبان فارسی می پردازیم. لانگاکر (1982) در مقاله ی ارزشمند خود ادعا می کند که جهت (دستوری) مجهول ساختی مستقل است و نه صورتی اشتقاقی از یک جهت زیرساختی و انتزاعی. براساس اصول اولیه ی دستور شناختی، در این پژوهش نشان داده می شود که کلیه ی عناصر تشکیل دهنده ی ساخت مجهول معنامندند. همچنین، ساخت مجهول زیربخشی از نظام فعلی بسیار زایا در زبان فارسی، فعل مرکب، در نظر گرفته می شود که حاصل ترکیب یک عنصر غیرفعلی (اسم رویدادی، صفت، صفت مفعولی، و حرف اضافه2) با عنصر فعلی ‘شدن’ است. سازه-ی غیرفعلی ساخت مجهول در زبان فارسی یک مقوله ی غیرزمان مند است که می تواند ایستا و یا فرایندی باشد. با ارائه ی فضای معنایی فعل ‘شدن’ که در برگیرنده ی همه ی ساخت هایی است که مشتمل بر این فعل است، نشان داده می شود که این فعل معنامند است. بنابراین، مجهول در فارسی را ساختی تحلیل پذیر قلمداد می کنیم که در آن فعل ‘شدن’ به طور اتفاقی در ساختار فعل مجهول رخ نداده است بلکه بسط معنایی سایر کاربردهای آن در نظام زبان است. همچنین، با بررسی حروف اضافه ی متفاوتی که به رمزگذاری کنش گر در ساخت مجهول می پردازند، مشخص می شود که گروه حرف اضافه ای عضو لاینفک ساخت مجهول است که معنامند بوده ولی لزوماً تبلور آوایی ندارد؛ انواع حروف اضافه ی به کار رفته در ساخت مجهول همیشه قابل جایگزینی با یکدیگر نیستند؛ به بیانی دیگر هر حرف اضافه با یک کنش گر نمونه ی نوع نخست به کار می رود. در سطحی دیگر این رساله به بررسی مفهوم ‘گذرایی’ به عنوان مقوله ای شناختی می پردازد. از منظر رایس (1987) گذرایی نه یک پدیده ی صرف نحوی است، نه واژگانی، و نه ویژگی گروه خاصی از افعال. بلکه این مفهوم هر بار که گویشور شاهد رویداد خاصی است و قصد دارد آن را در قالب صورت های زبانی بیان دارد، خلق می شود؛ بدین معنا که گویشور زبان یک رویداد را به گونه ای رمزگذاری می-کند که گذرا باشد. با در نظر گرفتن گذرایی به عنوان مشخصه ی وحدت بخش مجهول پذیری ابتدا یک نمونه ی نوع نخست مجهول ارائه می شود و سپس سایر انواع مجهول در رابطه ی شعاعی با این نمونه ی نخست قرار می گیرند. از این رو، علاوه بر ساخت مجهولی که دارای فاعل اسمی است (مجهول شخصی) فارسی زبانان از دو نوع مجهول دیگر نیز استفاده می کنند: 1) مجهول حرف اضافه ای که حاصل برجستگی کل گروه حرف اضافه ای است، و 2) مجهول غیرشخصی که در واقع یک ساخت ‘موقعیت- فاعل’ است. هم سو با بویّ (2010) و پس از ارائه ی یک طبقه بندی نو از نظام فعلی زبان فارسی، نشان داده می شود که فعل مجهول به عنوان یک فعل مرکب در زبان فارسی یا حاصل ‘شبه انضمام’ است و یا ‘حاصل ‘فعل مرکب جدا شدنی’؛ دو فرایندی که در حقیقت دو شیوه ی متفاوت در بازنمایی یک فرایند واحد قلمداد می شوند.