تدوین چارچوب مفهومی برنامه درسی سازگار با مغز

مطالعه حاضر با هدف تدوین چارچوب نظری برنامه درسی سازگار با مغز به منظور بهره‎گیری از دانش و پژوهش مغز در بهبود نظریه و عمل برنامه درسی انجام شد. روش پژوهش در این مطالعه، روش پژوهش نظریه برخاسته از داده ها می باشد و جامعه مورد مطالعه پژوهش کلیه منابع منتشر شده مرتبط با رویکرد عصبی- تربیتی به یادگیری و تربیت می باشد که در فاصله سال های 2010-1995 میلادی در قالب مقاله، گزارش پژوهشی و کتاب انتشار یافته اند. با بکارگیری روش نمونه گیری نظری، داده های مورد نیاز همزمان گردآوری و مورد تحلیل قرار گرفتند و فرایند نمونه گیری تا زمانی ادامه یافت که معیار اشباع نظری مقوله ها برآورده شود. در مجموع، یافته های مطالعه حاضر بیانگر جنبه های مورد توافق و اشتراکات در حوزه هایی است که در تعداد 93 مقاله، 12 فصل کتاب، 3 گزارش پژوهشی، و 19 کتاب مندرج شده است. تحلیل نهایی داده ها در نتیجه فرایند رفت و برگشتی سه مرحله ای مفهوم پردازی، مقوله پردازی و نظریه پردازی به استنتاج مجموعه ای به هم مرتبط از مفاهیم، مقوله ها، و زیرمقوله ها منجر شد که ارکان نظریه تدوین شده را تشکیل می دهند. نظریه تدوین شده، «نظریه برنامه درسی ساخت و سازگرایی عصبی» نام گرفت که از سه مقوله عمده «سازه های زیربنا»، «اصول یادگیری» و «راهبردهای برنامه درسی» تشکیل شده است. مقوله سازه های زیربنا که به عنوان مقوله محوری انتخاب گردید دارای دو زیر مقوله «سازه منطقی» و «سازه نظری» می باشد. سازه منطقی ضرورت و امکان بهره گیری از پژوهش مغز در برنامه درسی را تبیین می نماید، و سازه نظری به تبیین استنتاج راهبردها و رهنمودهای تربیتی با اتکا به اصول یادگیری استخراج یافته از پژوهش مغز می پردازد. مقوله اصول یادگیری از سه زیر مقوله تشکیل شده است که جنبه های یادگیری نام گرفته اند. نخستین زیرمقوله «جنبه های رشد» را توصیف می کند که مفاهیم تشکیل دهنده آن عبارتند: رشد به عنوان یک فرایند سازنده گرایانه و پویا، انعطاف پذیری مغز، منحصر به فرد بودن مغز هر یادگیرنده، مغز به عنوان یک جستجوگر ذاتی معنا و نقش الگوسازی در ساخت معنا. «جنبه های هجانی-فیزیولوژیک» زیر مقوله دوم مقوله اصول یادگیری است و مفاهیم تشکیل دهنده آن عبارتند از: نقش حیاتی هیجانات در یادگیری، تعامل ذهن و بدن، نقش محرک چالش در مقابل نقش بازدارنده تهدید و مغز به عنوان یک اندام اجتماعی. زیرمقوله سوم معرف «جنبه های شناختی-فراشناختی» یادگیری است که مفاهیم تشکیل دهنده آن عبارتند از: توجه متمرکز و ادراک پیرامونی، سطوح چندگانه هوشیاری، مغز به مثابه یک پردازشگر موازی، سیستم های چندگانه حافظه، پردازش همزمان اجزاء و کل و اهمیت تمرین و تکرار در تسهیل یادگیری و یادآوری. مقوله راهبردهای برنامه درسی نیز از سه زیر مقوله تشکیل شده است که هر راهبرد برنامه درسی پنج رهنمود آموزشی عمده را شامل می شود و هر کدام دست کم با یک اصل یادگیری حمایت می شود. نخستین راهبرد به ایجاد یک «حالت ذهنی هوشیاری آرمیده» اشاره دارد و پنج رهنمود آموزشی تشکیل دهنده آن عبارتند از: برانگیختن هیجانات، ایجاد یک جو عاری از تهدید بیش از حد و در عین حال همراه با چالش متعادل، منطبق ساختن برنامه درسی و آموزش با ویژگی های رشدی دانش آموزان، فعال سازی دانش قبلی، و احترام به تفاوت های فردی دانش آموزان. راهبرد دوم به «درگیری فعال» اشاره دارد که رهنمودهای آموزشی تشکیل دهنده آن عبارتند از: درگیر ساختن کل فیزیولوژی، طراحی و سازماندهی تلفیقی، بهره گیری از روش های چندگانه ارائه و بازنمایی و فراهم ساختن فرصت های یادگیری چندحسی. و سرانجام، راهبرد سوم «پردازش تاملی» نام دارد که پنج رهنمود آموزشی آن عبارتند از: درگیر ساختن توجه متمرکز و در عین حال ادراک از بافت پیرامون، مبتنی ساختن برنامه درسی بر محور نیازهای زندگی واقعی دانش آموزان، بهره گیری از نیروی موثر تمرین و تکرار، ایحاد فرصت های یادگیری مداوم و فراهم ساختن زمینه پرورش تفکر تاملی و فراشناختی. در مجموع، آنچه که اکنون در نتیجه این مطالعه تحت عنوان «نظریه برنامه درسی ساخت و سازگرایی عصبی» معرفی می شود، مجموعه ای منسجم و نظام یافته از گزاره ها، مفاهیم، مضامین و مقوله هایی است که پدیده های برنامه درسی را از نظرگاه عصبی - تربیتی توصیف و تبیین نموده و نقشه ای برای هدایت رخدادهای برنامه درسی و آموزش در عرصه عمل قلمداد می شود. این نظریه چارچوبی به طراحی و تدوین برنامه درسی ارائه می دهد که با مفروضه های بنیادی فلسفه ساخت و سازگرایی همخوانی و همسویی دارد. به هرحال، این رهیافت نوین به برنامه درسی در حال حاضر با دو دسته چالش ها و دشواری های عمده مواجه است. یکی از مهمترین این چالش ها پیدایش و انتشار ادعاهای نامعتبری است که برخاسته از سوء تفسیر یافته ها و یا فراتعمیم داده های عصب شناختی حاکم گشته اند. دومین دشواری عمده در کاربست یافته های پژوهش مغز در تربیت، به مسائل اخلاقی برخاسته از پیوند بین پژوهش علوم اعصاب و تربیت ارتباط دارد. در این مطالعه پیشنهاد شده است که برای رویارویی موثر با این چالش ها، پدیده های برنامه درسی از یک منظر فرادیسیپلینی و با بهره گیری از تلفیق مبانی عصب شناختی در کنار سایر مبانی برنامه درسی مورد مطالعه قرار گیرند. این امر هم مستلزم تربیت دسته جدیدی از متخصصین آشنا به مبانی عصبی-شناختی یادگیری و تربیت است که به بهترین وجه از طریق تاسیس رشته عصب شناسی تربیتی و تلفیق این دانش در برنامه های درسی رشته های علوم تربیتی و تربیت معلم ممکن می شود.