تحلیل و بررسی افزوده های تفسیری در ترجمه های معاصر اجزاء 27 و 28 قرآن کریم

چکیده تمام نما سپاس خداوندی را که سخنوران از ستودن او عاجزند، و حسابگران از شمارش نعمت‏های او ناتوان، و تلاشگران از ادای حق او درمانده‏اند. خدایی که افکار ژرف اندیش، ذات او را درک نمی‏کنند و دست غوّاصان دریای علوم به او نخواهد رسید. قرآن کریم که تمام آیات روشنگرش، اعجاز الهی است قطعاً نمی تواند در قالب ترجمه ای بشری قرار گیرد، از این رو ترجمه قرآن را نمی توان با قرآن یکی دانست. چنانکه بیشتر مترجمان نیز مدّعی شده اند که نه می توان لطافت و قوّت عربی آن را حفظ کرد و نه مفاهیم و رموزش را منتقل کرد؛ به همین دلیل کوشیده اند تا حدّ امکان، مفاهیم پر ارزش این کتاب مقدّس را برای طالبان فضیلت و حقیقت فارسی زبان، تبیین نمایند. در این راستا، برخی از مترجمان قرآن کریم، برای تبیین بهتر مراد خداوند ناچار به ارائه ی افزوده هایی شده اند که اغلب با استناد به تفاسیر و یا کتب سبب نزول و... صورت پذیرفته است و هدف ایشان، راهنمایی خواننده برای درک بهتر از منظور و غرض خداوند است. در این رساله به تحلیل و بررسی تطبیقی افزوده های تفسیری هفت ترجمه معاصر از قرآن کریم (الهی قمشه ای، خرمشاهی، صفارزاده، فولادوند، گرمارودی، مکارم و مشکینی) در ترجمه آیات جزء 27 و28، از لحاظ ضرورت بیان آنها و موافقت و یا عدم موافقت شان با آرای مفسران و اهل لغت پرداخته شده است. کار نگارش این رساله در سه مرحله صورت گرفت: در مرحله اول بر اساس ترجمه های مورد نظر آیات از ابتدای آیه 31 سوره ی «ذاریات» تا انتهای سوره ی« تحریم» مورد بررسی قرار گرفته و در این راستا آیاتی که دارای افزوده موثر بوده اند استخراج شده است. ترجمه های حامل افزوده موثر به ترتیب حروف الفبا ذکر شده است و از پرداختن به ترجمه هایی که فارغ از افزوده ی مهم و کلیدی بودند، صرف نظر شده است. در مرحله دوم با مراجعه به کتب تفسیری معاصر و قدیمی فریقین، منابع روایی، لغوی و ... آراء ذکر شده پیرامون آیات را به دقت مطالعه کرده و در مرحله سوم به بررسی مطابقت یا عدم مطابقت آراء مفسران با افزوده هایی که مترجمان ذکر کرده اند پرداخته و ضرورت یا عدم ضرورت ذکر این افزوده ها را از سوی مترجمان، بیان شده است؛ همچنین ترجمه های برتر و بعضی از اشکالات ترجمه ها ذکر شده است. لازم به ذکر است که در تمامی این مراحل با ارائه گزارش کار به اساتید محترم راهنما و مشاور ، نظرات سودمند ایشان را جویا شده و تذکرات و ایرادات وارده را برطرف شده است. در نگارش تحلیل ها ی این طرح از تفاسیر مجمع البیان ، المیزان ، تفسیر نمونه ، أحسن الحدیث ، جوامع الجامع، روح المعانی، کشاف و...که از مهم ترین کتب تفسیری شیعه و اهل سنت می باشند و دارای مقبولیت عمومی هستند استفاده شده است. همچنین از منابع معتبر لغوی چون لسان العرب، مجمع البحرین، مفردات راغب، قاموس قرآن و ... و نیز مهم ترین منابع حدیثی که در این رساله مورد استفاده واقع شده می توان به اصول کافی، من لا یحضره الفقیه، بحار الأنوار ، عیون أخبار الرضا(ع) و... اشاره کرد. لازم به ذکر است بر اساس مفاد جلسه ی مورخه 4/11/89 که با حضور معاونت پژوهشی ، معاونت آموزشی، مسئول امور پایان نامه ها و دانشجویانی که این طرح را بر عهده گرفته بودند برگزار گردید ، مقرر شد که معیار تحقیق در بررسی ترجمه ی آیت الله مشکینی، نشر الهادی و در بررسی ترجمه الهی قمشه ای، ویراستاری حسین استاد ولی و در سایر ترجمه ها نرم افزار جامع التفاسیر نور نسخه ی دوم، معیار تحقیق باشد. در ضمن حجم این رساله به دلیل افزوده های زیادی که مترجمان در ترجمه آیات این دو جزء بیان کرده بودند و ما خود را موظف به بررسی همه آنها می دانستیم ، نسبتا زیاد شد. اما مشکل اصلی ما در نگارش این رساله ، بلا تکلیفی در شیوه ی کار بود و با وجود این که، این طرح در تاریخ 16/4/89 به تصویب اولیه رسیده و اقداماتی در جهت نگارش آن صورت گرفته بود، پس از گذشت هفت ماه با اعمال تغییراتی در اجزاء تصویب شد، و ارائه شیوه ی کار از سوی شورای پژوهشی دانشکده، تلاش های خود را از سر گرفتیم که این موضوع باعث طولانی شدن و تأخیر در اتمام کار شد. اما اکنون که به یاری خداوند متعال کار تدوین این پایان نامه به اتمام رسیده است از تمامی عزیزانی که مرا در این مسیر همراهی کردند کمال سپاس و قدر دانی را دارم و امیدوارم که توانسته باشم رضایت خاطر قرآن پژوهان عزیز را به دست آورده باشم. نتیجه ی تحقیق : ضرورت دخالت دادن عناصر تفسیری در ترجمه ی قرآن سبک جدیدی از ترجمه را به وجود آورد که آن را ترجمه " آزاد، تفسیری یا ترجمه همراه با خلاصه التفاسیر" می نامند . در این سبک، از اضافات تفسیری و توضیحات لازم برای روشن کردن معنای آیه استفاده می گردد. در ترجمه آزاد، واحد ترجمه در بیشتر موارد "بند" و سپس "جمله" است و گاه بین این دو شناور است و به دلیل آنکه مترجم کاملا وفادار و پایبند به متن مبدأ نیست، انسجام این نوع ترجمه از سایر انواع بیشتر است. اما به نظر نگارنده ذکر افزوده های تفسیری تا حدی جایز است که ترجمه را از حد ترجمه خارج نکند و تنها در موارد ضروری و آن هم در داخل پرانتز، قلاب یا کروشه به ذکر این افزوده ها پرداخته شود. در این رساله پس از تحلیل و بررسی افزوده های هفت ترجمه تفسیری معاصر به این نتیجه رسیدیم که میزان افزوده های تفسیری موثر که در ترجمه های الهی قمشه ای ، مشکینی و صفارزاده به کار رفته، بسیار بیشتر از افزوده هایی است که سایر مترجمان به کار برده اند؛ با این تفاوت که صفارزاده در اکثر موارد بر خلاف سایر مترجمان، افزوده های تفسیری خود را از متن اصلی ترجمه جدا نکرده، که این یکی از نقاط ضعف ترجمه ایشان است. به عنوان مثال در ترجمه آیه « فَإِذا قُضِیَتِ الصَّلاهُ فَانْتَشرُوا فِی الْأَرْضِ وَ ابْتَغُوا مِنْ فَضْلِ اللَّهِ وَ اذْکُرُوا اللَّهَ کَثِیراً لَعَلَّکُمْ تُفْلِحُونَ» (10 / جمعه) گفته است: و چون نماز تمام شد پراکنده شوید، دنبال کسب رزق و روزی از نعمات خداوند بروید و البتّه در قلب و ذهن خود مدام به اذکار الهی مشغول باشید تا رستگار شوید. مشکینی نیز در ترجمه ی بعضی از آیات و در قالب افزوده تفسیری به بیان اقوال مختلف تفسیری پرداخته است که معمولاً خواننده را به مراد معینی از آیه هدایت نمی کند. مثلا این آیه را اینگونه ترجمه کرده است:« وَ النَّجْمِ إِذا هَوی‏» (1)؛ سوگند به ستاره هنگامی که طلوع و غروب کند (یا به شهاب ثاقب زمانی که بر اجنّه و شیاطین فرود آید، یا به گیاه، زمانی که سر برآورد، یا به اقساط و آیات قرآن هنگامی که به مرکز وحی نازل گردد). افزوده ترجمه های فولادوند، گرمارودی و خرمشاهی بسیار اندک بوده، اما از سبکی ادبی و سلیس برخوردار می باشند و بیشتر سعی شده است که با ترجمه الفاظ آیات، مفهوم را به مخاطب انتقال دهند. در این میان ترجمه فولادوند با توجه به ویژگی هایی که توسط گروهی از قرآن پژوهان حوزه علمیه بر آن صورت گرفته و با ویراستاری خود ایشان بر این ترجمه ، توانسته است یکی از مهم ترین و موفق ترین ترجمه های فارسی قرآن در عصر معاصر باشد. اما ترجمه الهی قمشه ای با وجود کاستی هایی که در مقدمه برای آن ذکر کردیم، با اخلاص و صفای باطن مترجم که در ترجمه او جلوه کرده و قلم روان و سلیس ایشان و توضیحات تفسیری کوتاهی که درون پرانتز کرده و بدین وسیله فهم عبارات را آسان تر نموده اند ، در مقایسه با سایر ترجمه ها از اتقان و کمال بیشتری برخوردار می باشد و می توان آن را ترجمه برتر نامید. تعداد افزوده های تفسیری موثر در هر سوره از جزءهای 27 و 28 : ردیف نام سوره تعداد آیه تعداد افزوده ردیف نام سوره تعداد آیه تعداد افزوده 9 الذاریات از آیه31 تا 60 13 افزوده 17 الحشر 24 آیه 11 افزوده 10 الطور 49 آیه 17 افزوده 18 الممتحنه 13 آیه 8 افزوده 11 النجم 62 آیه 19 افزوده 19 الصف 14 آیه 8 افزوده 12 القمر 55 آیه 13 افزوده 20 الجمعه 11 آیه 8 افزوده 13 الرحمن 78 آیه 14 افزوده 21 المنافقین 11 آیه 5 افزوده 14 الواقعه 96 آیه 24 افزوده 22 التغابن 18 آیه 11 افزوده 15 الحدید 29 آیه 15 افزوده 23 الطلاق 12 آیه 7 افزوده 16 المجادله 22 آیه 9 افزوده 24 التحریم 12 آیه 10 افزوده تعداد افزوده های موثر هر یک از مترجمان در دو جز 27 و 28 : ردیف نام مترجم تعداد افزوده موثر 1 الهی قمشه ای 96 2 خرمشاهی 15 3 صفارزاده 142 4 فولادوند 24 5 گرمارودی 38 6 مشکینی 125 7 مکارم 39